"Levensgevaarlijke" arbeidsomstandigheden op stuwen van Dender: stuwwachters stappen naar rechter
Vijf scheepvaartbegeleiders die de stuwen op de Dender bedienen, hebben een kortgeding aangespannen voor de rechtbank. Ze dreigen ermee de stuwen niet langer te bedienen als de veiligheid niet verbetert. Dat blijkt uit de reportage van Pano over de overstromingen in de Denderstreek. De scheepvaartbegeleiders moeten nu stokoude 19e-eeuwse stuwen bedienen die tot op de draad versleten zijn, wat volgens hen zorgt voor gevaarlijke werkomstandigheden.
Wat doet Vlaanderen om zich te wapenen overstromingen? En waarom blijven lokale besturen bouwvergunningen verlenen in overstromingsgevoelig gebied? Pano trekt naar de Denderstreek. 'Slag in het water' is te bekijken op VRT MAX.
Op de Dender in Vlaanderen liggen zeven stokoude stuwcomplexen: zes dateren uit 1863 en zijn dus al ruim 160 jaar oud. Eén stuw werd vlak na de Tweede Wereldoorlog gebouwd. De stuwen zijn niet alleen heel oud, ook hun onderhoud laat te wensen over, zo kon onze Pano-ploeg vaststellen.
Dat leidde al tot meerdere ernstige incidenten. Zo raakte de jongste stuw al een paar keer geblokkeerd, waardoor de Dender begon te overstromen. Daarmee doen de stuwen net het tegenovergestelde waarvoor ze zijn bedoeld: ze helpen geen overstromingen tegen te gaan, maar veroorzaken ze.
Laatste verdedigingslijn tegen overstromingen
Stuwen zijn nodig om het waterpeil van rivieren te regelen. Ze houden water tegen wanneer er te weinig is en voeren water af wanneer er te veel aankomt. Zo helpen ze mee overstromingen te voorkomen. Ze zijn eigenlijk de laatste verdedigingslijn tegen wateroverlast.
Ideaal wordt regenwater zoveel mogelijk opgehouden in de bodem, door het te laten insijpelen bijvoorbeeld. Lukt dat niet, moet je het regenwater zoveel mogelijk opslaan, in regenwaterputten of kunstmatige overstromingsgebieden: weiden die worden ingedijkt en waarin het overtollige water kan blijven staan. En natuurlijk moet je een rivier zelf ook zoveel mogelijk ruimte geven, door huizen uit de overstromingsgebieden weg te halen of de rivier opnieuw te laten natuurlijk kronkelen: dat houdt het water beter tegen.
Als dat niet meer lukt en er komt nog te veel water naar de rivier, dan moet die noodgedwongen alles zo gecontroleerd mogelijk kunnen afvoeren. Daarvoor zijn dus stuwen nodig. Zeker op de Dender, waar er te weinig ruimte voor water is, spelen die hun rol: volgens experten kunnen ze de wateroverlast met zowat 20 procent verminderen.
Een oude en slecht onderhouden verdedigingslijn
Maar de stuwen in Vlaanderen zijn dus oud. Ze werken volgens een systeem dat al minstens 160 jaar oud is: met schotbalken. Dat zijn houten balken die dwars over de rivier worden opeengestapeld om het waterniveau te regelen. Water tegenhouden gebeurt door de balken in het water te laten storten, water afvoeren gebeurt door die balken weer uit het water te hijsen. In Geraardsbergen gebeurt dat zelfs nog met de hand, via een draaiwiel.
“Wij werken op een heel oude manier uit de jaren 1800” getuigt een van de scheepvaartbegeleiders anoniem in Pano. “Wij moeten manueel kettingen, die dertig tot veertig kilo wegen en versleten zijn, uit het water halen en omhoog houden.”
Tegen 2020 zouden de zeven oude stuwen vernieuwd worden, aldus toenmalig minister van Openbare Werken Hilde Crevits (CD&V) na de overstromingen van 2010. Maar Crevits en haar opvolgers Ben Weyts (N-VA) en Lydia Peeters (Open VLD) konden die beloftes niet inlossen. Resultaat: geen enkele van de zeven stuwen is al vervangen. Alleen in Aalst zijn de werken al vergevorderd.
Een ketting aan incidenten
Bovendien hebben de stuwen almaar meer te lijden onder het slechte onderhoud. Ze gaan regelmatig stuk. Vlak voor Kerstmis brak een ketting door slijtage, waardoor een houten schotbalk bijna op één van de scheepvaartbegeleiders terechtkwam.
De balk tuimelde vervolgens half in de rivier, waardoor de hele werking van de stuw werd geblokkeerd. "Daardoor kan je ook de andere balken niet meer omhoog hijsen, en dan kan je overstromingen krijgen", aldus een scheepvaartbegeleider.
Verschillende incidenten
Het incident van 24 december is geen alleenstaand geval. De voorbije jaren liep er heel wat mis met de oude stuwen. Een kort overzicht:
- 25 maart 2019: op de stuw in Denderleeuw blokkeert een van de takels die de balken moet ophalen. De balk valt in de rivier en is onherstelbaar beschadigd.
- 20 juni 2021: de stuw in Denderbelle blokkeert. De Dender overstroomt en zet omliggende weiden blank.
- 9 november 2023: op een van de twee stuwen in Denderleeuw breekt een oude ketting net op het moment dat ze die proberen te vervangen. De stuw is tot half januari onbruikbaar.
- 12 februari 2024: op de stuw in Teralfene breekt een zware metalen bak met kettingen, waardoor die naar beneden valt, op amper een halve meter van de stuwwachters.
- 22 februari 2024: door slechte communicatie worden de stuwbalken in Idegem te laat opgetrokken. De stuw begint 's nachts te overstromen.
- 28 februari 2024: een ernstig defect aan de stuw in Aalst zorgt ervoor dat de balkenset stuk raakt.
Procedure in kortgeding
Vijf scheepvaartbegeleiders op de Dender zijn het grondig beu. Ze namen een advocaat onder de arm en trokken naar de rechtbank in kortgeding. Volgens de vijf is de situatie onhoudbaar. Als de gevaarlijke werkomstandigheden niet wordt aangepakt, weigeren ze de stuwen nog langer te bedienen.
"Het kortgeding is heel simpel: de wetgeving moet nageleefd worden, de keuringen moeten uitgevoerd worden en de installaties moeten veilig zijn. Meer vragen we niet", reageert advocaat Joris De Wortelaer, die de scheepvaartbegeleiders verdedigt. "Zolang de veiligheid daar niet gegarandeerd kan worden, kunnen de stuwen niet meer bediend worden. Punt uit."
Zolang de veiligheid daar niet gegarandeerd kan worden, kunnen de stuwen niet meer bediend worden. Punt uit
De scheepvaartbegeleiders hadden eerder al hun bekommernissen geuit bij de Vlaamse Waterweg, het agentschap dat de waterwegen in Vlaanderen beheert. Maar daar werden ze niet serieus genomen, zegt hun advocaat Joris De Wortelaer. Ook wanneer De Wortelaer zelf melding maakt van de incidenten, wordt hij naar eigen zeggen weggewuifd
"Ze zeiden dat ik aan stemmingmakerij deed, en dat de situatie niet hoogdringend was", aldus De Wortelaer. "Niet hoogdringend, en dat op het moment dat het station van Liedekerke onder water stond."
Bekijk: de stuwwachters leggen uit hoe ze de oude stuwen moeten bedienen
Volgens Chris Danckaerts, gedelegeerd bestuurder van de Vlaamse Waterweg, doet de Vlaamse Waterweg er alles aan om ervoor te zorgen dat de stuwen, zelfs in hun huidige toestand, bediend kunnen worden. "We doen er alles aan om, daar waar zich een probleem met de veiligheid stelt, de nodige initiatieven te nemen."
Maar wanneer we hem confronteren met de beelden van de versleten stuwen, weet hij toch niet wat zeggen. "Ik voel me hier heel ongemakkelijk bij", aldus Danckaerts.
Vergunningen, betwistingen en vertragingen
De vernieuwing van de stuwen aan de Dender is een verhaal van vergunningen, betwistingen en een gebrek aan geld. Om aan een stuwcomplex te beginnen moet eerst een milieueffectenrapport worden opgemaakt, gevolgd door een omgevingsvergunning, waartegen telkens geprocedeerd kan worden. Die procedures ontaarden meer dan eens in een juridische uitputtingsslag die soms jaren kan duren. Dat is ook hier het geval: alle dossiers zitten al jaren muurvast.
Van de zeven stuwen waaraan gewerkt zou worden, werd er nog maar bij twee actie ondernomen. In Aalst zijn de werken al meer dan 9 jaar bezig. De stuwen zijn er nog altijd niet geleverd.
In Geraardsbergen werden de werken in 2017 na amper een half jaar stilgelegd nadat milieuvereniging Milieufront Omer Wattez protest had aangetekend en haar gelijk haalde bij de Raad voor Vergunningsbetwistingen. Aan de andere vijf stuwcomplexen is nog helemaal niets gebeurd.
Toch is een renovatie mogelijk, zeker wanneer we kijken naar Wallonië. Daar heeft men alle werken gebundeld in één vergunning, met een veel kortere doorlooptijd. Het contrast is opmerkelijk: alle stuwen aan de Dender zijn er gerenoveerd. In Vlaanderen geen enkele.