Wie zorgt er voor de naasten van wie suïcidaal is? ‘Ik droeg overal een gevoel van schaamte met me mee’

An (24) – die enkel onder een pseudoniem wil getuigen – was nog een tiener toen haar moeder voor het eerst over zelfdoding sprak. “Ze legde die boodschap heel bot op tafel, zomaar tijdens het avondeten. Mijn mama was toen al een tijd depressief, dat wisten we, maar toch voelde het heel erg angstaanjagend. Er hing plots een dreiging boven onze hoofden, want zoals ze het aankaartte, voelde het als een gezamenlijk probleem.”

Die verantwoordelijkheid was voor An – de oudste dochter – een loodzware last op haar schouders. “Het leidde tot een dynamiek die eigenlijk niet hoort tussen moeder en dochter”, zegt ze. “Op de momenten dat het escaleerde, moest ik de moederrol binnen het gezin opnemen. Een dag later nam zij die rol soms alweer op, alsof er niets aan de hand was. Dat kon voor mij zo niet verder. Het heeft onze band gebroken.”

Lange tijd praatte An er met niemand over. “Ik droeg overal een gevoel van schaamte met me mee over mijn mama en haar ‘gekke gedachten’, maar had het gevoel dat ik niet aan zet was. Pas recent besefte ik eigenlijk dat het normaal is dat zo’n situatie ook een impact op je eigen leven heeft, dat het oké is zelf een psycholoog op te zoeken.”

‘Flink zijn’

Dat besef kwam er na een gesprek met onderzoeker Alexandre Reynders van het Kenniscentrum Gezinswetenschappen (Odisee Hogeschool). Hij interviewde ruim veertig ouders, kinderen, broers en zussen van iemand die aan zelfdoding denkt. “De laatste die ik sprak, vatte het mooi samen”, zegt Reynders: de rol van de naaste is “flink zijn en zwijgen”.

Jaarlijks denken zo’n 200.000 Vlamingen aan zelfdoding, de meesten omringd door een handvol familieleden. Deze laatste groep wordt volgens Reynders soms al betrokken in de zorg voor de suïcidale persoon, via een safetyplan of psycho-educatie. “Maar de zorg voor zichzelf is een blinde vlek”, zegt hij. “Terwijl het grillige verloop van zo’n doodsdreiging een grote impact heeft. Naasten voelen zich angstig, gefrustreerd of machteloos, ze ontzeggen zich een avondje ontspanning omdat ze vrezen dat hun dierbare dan misschien aan zelfdoding denkt.”

De nieuwe site mee-leven.be, een initiatief van Odisee Hogeschool dat kadert binnen het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie, probeert de nood aan zorg en erkenning op de radar te zetten. Zo getuigt een moeder hoe ze Facebook scant als haar dochter op kot zit, omdat ze daar kan zien hoelang geleden ze actief was. “Dan zie ik soms: 10 minuten en denk ik: oef. Raar hè, dat een mens zo moet leven.”

An: “Mijn mama is eens met de auto vertrokken, we wisten niet waarheen. We seinden haar in bij de politie, die vroeg naar haar schoenmaat en eventuele tattoos. Toen ik doorhad dat ze info wilden voor een eventuele identificatie, werd ik zowel verdrietig als boos. Waarop de politie kwaad werd op mij, omdat ik zo heftig reageerde. Voor mijn gevoelens was er op dat moment geen plaats.”

Ondergesneeuwd

Hulpverleners erkennen dat die gevoelens vaak ondergesneeuwd raken. “Het thema suïcidaliteit blijft binnen een gezin nog te vaak een individueel verhaal”, zegt klinisch psychologe Jolien Knaeps, coördinator van het Brusselse suïcidepreventieteam. Zij merkt dat bezorgdheid vaak een erg belastende factor is. Die sluipt soms in de kleinste details: “Mag ik toestaan dat mijn kind de slaapkamerdeur sluit? Kan ik er zomaar van uitgaan dat mijn man veilig op zijn werk is aangekomen vandaag?”

Carla Hermans (Geestelijke gezondheidszorg of GGZ Leuven-Tervuren), die binnen een mobiel team begeleiding biedt aan mensen met een psychische kwetsbaarheid, ziet een parallel tussen cliënt en familie. “Beiden belanden in een tunnelvisie.” De een ziet suïcide als enige nooduitgang, de ander richt alles op het voorkomen daarvan. “Daardoor durven naasten niet weg te gaan, vermijden ze elke stress- of conflictsituatie, cijferen ze zich volledig weg. Dat is onhoudbaar.”

Volgens Hermans raken eigen noden daardoor ondergesneeuwd. “Het gebeurt dat wij zoiets benoemen en een extra gesprek inplannen, bijvoorbeeld met een ervaringsdeskundige. Maar op dat aanbod gaat niet iedereen in, omdat ze vinden dat het familielid centraal staat. Of omdat ze simpelweg de energie niet hebben om dat er nog bij te nemen.”

Schuldgevoel

Dave Bols, coördinator van het mobiel team Gent-West, merkt ook een zeker schuldgevoel. “Veel mensen durven hun gevoelens niet te formuleren, omdat ze vrezen dat ze het dan nog moeilijker maken voor hun familielid.” Geestelijke gezondheid is lang niet in elke familie uit de taboesfeer, zegt hij. “Nochtans: wie in nood komt door het psychisch lijden van een ander, loopt ook risico op schade. Een domino-effect.”

Naast bewustwording pleit Reynders er voor suïcidepreventie nog meer op het gezin en niet enkel de cliënt toe te passen. “Leer naasten hoe ze hun grenzen kunnen aangeven en voor zichzelf blijven zorgen. Durf de suïcidale persoon bij het geheel te betrekken: wat kan die betekenen voor het gezin? Zo zet je die persoon in zijn kracht.”

Ook voor Knaeps is transparante communicatie de sleutel, al is dat niet altijd evident. “Verbinding is nu eenmaal het beste antigif tegen suïcidaliteit.” Bij An hield dat de band met haar moeder enigszins intact. “We zijn gingen naar de psycholoog, hebben elkaars beleving gehoord en daar heeft zij ook fouten toegegeven. We staan nu weer in contact. Ik voel dat dit erg belangrijk is voor haar.”

Vragen over zelfdoding? Bel gratis naar de Zelfmoordlijn 1813 of surf naar zelfmoord1813.be