De Europese gps-kaart kleurt steeds vaker rood: ‘De Russen zetten op grote schaal jammers in’

Begin deze maand werd een zorgwekkend fenomeen opnieuw zichtbaar: op de gps-kaart van Europa kleurden grote delen van Oost-Europa rood. Het gps-signaal in de Baltische staten en Polen viel bijna 48 uur lang helemaal weg. Tot in Duitsland ontstonden problemen met het bepalen van de precieze locatie. De oorzaak: elektronische oorlogsvoering, waarschijnlijk gericht tegen de NAVO. Wie zat achter de aanval en wat wil diegene daarmee bereiken?

‘Jamming’ heet de techniek die wordt gebruikt voor het verstoren van het gps-signaal. En sinds eind vorig jaar komt dat steeds vaker voor. Poolse media spraken eerder over “ongeëvenaard hoge niveaus” van gps-jamming, zowel eind december als in januari. De Zweedse militaire inlichtingendienst Must kondigde een onderzoek aan naar de verstoringen, die ook in het Baltische Zeegebied werden waargenomen. De commandant van de strijdkrachten in Estland sprak over voorbereidingen voor een oorlog met de NAVO. Noorwegen rapporteerde sinds begin 2024 al 44 dagen met gps-verstoringen die invloed hadden op lucht- en scheepvaart.

Het principe van jamming is simpel, legt Barend Lubbers, universitair docent navigatietechnologie aan de Nederlandse Defensie Academie, uit: je overstemt het gps-signaal op dezelfde frequentie met een krachtiger signaal. Daardoor is gps niet meer te ontvangen en valt het uit. “Vergelijk het met een gewoon gesprek: er komt zoveel ruis op de lijn dat je de ander niet meer kunt verstaan.”

De techniek is niet ingewikkeld. Hoewel het jam-signaal tienduizend keer krachtiger dient te zijn dan het oorspronkelijke gps-signaal, is dat volgens Lubbers geen probleem. “Dat komt omdat gps zelf extreem zwak is”, zegt hij. Dat beaamt techneut Bert Hubert, die goed bekend is met satellietsystemen. “De Amerikaanse navigatiesatellieten hangen op 20.000 kilometer van de aarde. Hun radiosignaal is tegen de tijd dat deze op de grond is, ontzettend verzwakt.” Dat betekent dat een kwaadwillende al met vrij simpele technologie een jammer kan maken en het signaal kan verstoren. Hubert: “Bij de juiste soort ruis vallen alle gps-signalen weg.”

Een apparaatje ter grootte van enkele centimeters volstaat om binnen een paar honderd meter voor verstoringen te zorgen. Lubbers: “Met 2 watt, ongeveer het vermogen van een mobiele telefoon, kun je het civiele gps-signaal in een straal van 15 kilometer verstoren.” Data- en spraakverkeer blijven overeind, waardoor burgers alleen iets merken wanneer ze willen navigeren of bijvoorbeeld de gps-functie nodig hebben bij het bestellen van een taxi.

Jamming is dan ook vooral een militair wapen. Want de krijgsmacht vertrouwt voor navigatie en positiebepaling op gps-signalen. Lubbers: “Je kunt met jamming de efficiëntie van je tegenstander verminderen. Zonder gps kunnen militairen moeilijker van A naar B komen.” Doordat plaatsbepaling wordt bemoeilijkt, is ook het voeren van commando ingewikkelder. ‘Met een grote impact op de effectieve inzet van troepen.’

Dat verklaart meteen waarom het onderwerp zo gevoelig ligt. Het Nederlandse onderzoeksinstituut TNO laat via een woordvoerder weten geen vragen over de technologie te kunnen beantwoorden. “Sorry, wij delen dergelijke informatie niet met derden.” En ook de European Space Agency, de ontwerper van het Europese gps-alternatief Galileo, komt na een aanvankelijke toezegging om een expert vragen te mogen stellen, terug op die belofte. “Gezien het ingewikkelde en veelzijdige karakter van de discussie rond jammen van gps, stellen wij voor dat u uw vragen doorstuurt naar de Europese Commissie (EC).”

Een woordvoerder van de EC wijst op de grote impact van gps-verstoringen. “Uitgebreide gps-jamming kan potentieel het functioneren van economieën, burgers en overheidsbeleid verstoren. De luchtvaartsector wordt bijvoorbeeld rechtstreeks getroffen.” Met een reeks aan ongespecificeerde maatregelen wil de Europese Commissie de ‘veerkracht’ en ‘bescherming’ van ruimtesystemen vergroten.

Keuzes

Als gps uitvalt, wordt de slagkracht van Defensie dus beperkt. “Voor een tegenstander is dat superinteressant”, zegt Lubbers. Militairen moeten op kaart en kompas gaan vertrouwen. Dat kan, maar daar worden ze niet meer zo uitgebreid in getraind als dertig jaar geleden. Lubbers: “Dat komt omdat de wereld complexer wordt en de militair dus een ingewikkelder taak moet uitvoeren waarvoor meer oefening nodig is.” Er moeten keuzes worden gemaakt. “En in het verleden bleek gps het prima te doen, waardoor kaart en kompas achterhaald leken te zijn.”

Het jammen heeft ook op een andere wijze effect op het slagveld. Moderne wapensystemen vertrouwen op gps om heel gericht een doel uit te schakelen. “Complexe wapens waarbij weinig ruimte is voor de springstof. Als er geen directe hit is, heeft het geen zin om ze af te vuren.”

De Amerikanen gaven Oekraïne onder meer JDAM-ER-bommen, wapens die dankzij beweegbare vinnen en gps-aansturing 80 kilometer verderop nauwkeurig een doel kunnen treffen. Ze werden voor het eerst ingezet door de NAVO tegen Servië eind jaren negentig. Ze zijn zeer precies, tot op 5 meter nauwkeurig. Maar vorig jaar bleek uit gelekte Amerikaanse documenten dat ze minder exact waren dan gedacht. Er waren flinke afzwaaiers. De oorzaak: Russische gps-jammers. Lubbers: “De Russen zetten op grote schaal jammers in. Op pantservoertuigen en op mobiele vrachtwagens.” Die kunnen in een straal van 20 tot 30 kilometer voor verstoring zorgen. Door de slimme wapens minder nauwkeurig te maken heeft een tegenstander meer projectielen nodig om bij een doel te komen. En dat is kostbaar.

Maatregelen

Hoewel er maatregelen worden genomen om westerse wapens tegen jamming te beschermen, laten de afgezwaaide JDAM-ER-bommen zien hoe ingewikkeld dat is. Militaire systemen maken gebruik van een versleuteld militair gps-signaal. Dat geldt ook voor JDAM-wapens, die enkel signalen met dezelfde versleuteling accepteren. Maar Amerikaanse experts denken dat de bommen door de brute kracht van Russische jammers het juiste signaal niet meer konden ontvangen.

Andere beschermingsmaatregelen, zoals antennes die signalen gestuurd vanuit één kant negeren, zijn kostbaar. Hubert: “Er zijn weinig back-upsystemen. Satellietnavigatie is goedkoop en levert de beste plaatsbepaling op.” Er gaan stemmen op onder militairen om Loran, het antennenetwerk dat gangbaar was vóór gps, weer te gebruiken. Dat netwerk is in 2012 uitgezet in Europa en er wordt inmiddels aan een opvolger gewerkt. Lubbers: “De dreiging is jarenlang niet gezien.”

Ook in de civiele maatschappij kan jamming voor flinke ontregeling zorgen. Lubbers: “De samenleving is sterk afhankelijk van gps.” Alleen gaat het daarbij niet over het wegvallen van een positie – wat vooral hinderlijk is – maar over een ander effect: tijdsbepaling. Digitale klokken worden na een paar dagen automatisch minder nauwkeurig, gps corrigeert dat. In de energiesector, de financiële wereld en voor telecomnetwerken is deze synchronisatie van groot belang. “Als er geen tijdscorrectie plaatsvindt, gaat de fout zo groot worden dat systemen problemen krijgen.” In 2016 en 2022 liet de Nederlandse overheid de mogelijke risico’s inventariseren. De situatie is “zeer zorgelijk” constateerden onderzoekers in het meest recente eindrapport uit 2022. Terwijl de afhankelijkheid van gps alleen maar verder toenam, leidden de aanbevelingen uit 2016 “niet tot een zichtbare vergroting van het bewustzijn en de weerbaarheid”.

Blijft de vraag over wie achter de huidige golf verstoringen in het oosten van Europa zit en wat het doel is. Zowel Hubert als Lubbers wijzen naar Rusland. De militaire expert: “De Russische enclave Kaliningrad is het epicentrum.” Wat de Russen met het inzetten van jammers tegen NAVO-landen willen beogen, weet Lubbers niet. “De NAVO jennen?”, vraagt hij zich af. Hubert heeft wel een mogelijke verklaring. “Ze willen met de verstoring testen wat de NAVO-landen voor tegenmaatregelen nemen.”