Hoe gevaarlijk is koppen in voetbal? Vijf vragen en antwoorden

Dat koppen niet bepaald goed is voor het brein, vermoeden experts al langer. Al in de jaren 90 werden de eerste vraagtekens geplaatst bij de link tussen 's werelds populairste sport en het ontwikkelen van dementie.

Toch bleef grondig onderzoek lang uit. Pas sinds enkele jaren neemt het aantal studies toe. Stilaan komt er meer duidelijkheid over de impact van koppen op het brein en de mogelijke gevaren. Vooral neurowetenschappers maken zich steeds meer zorgen.

Eerst even de feiten. Profvoetballers hebben 3,5 keer meer kans om dementie te ontwikkelen dan niet-voetballers. Dat blijkt een studie uit 2019 waarvoor 7.676 gepensioneerde Schotse voetballers 18 jaar gevolgd werden. Ook enkele andere grote studies wijzen op een verhoogd risico.

"Spelers die tijdens hun carrière veel gekopt hebben, lopen meer risico dan spelers die weinig gekopt hebben", zegt neuropatholoog Willie Stewart (Queen Elizabeth University Hospital, Glasgow). "Verdedigers, die vaak hoge ballen wegkoppen, hebben de grootste kans om dementie te krijgen. Keepers daarentegen, die zelden gebruik maken van het hoofd, lijken geen verhoogd risico te lopen."

Uit dergelijke studies kun je niet met zekerheid afleiden dat koppen aan de basis ligt van het verhoogde risico. Mogelijk spelen ook andere factoren een rol. Misschien leven voetballers ongezonder en verklaart dat het verschil.

"Dat lijkt niet het geval te zijn", zegt Stewart. "De voetballers die wij onderzocht hebben, leefden over het algemeen gezonder dan niet-voetballers. Ze rookten en ze dronken minder dan gemiddeld. Toch hebben ze een verhoogd risico op dementie."

Een verhoogd risico op dementie betekent niet dat voetbal een ongezonde sport is, integendeel. Voetballen is goed voor je cardiovasculaire gezondheid en het maakt je spieren en je botten sterker. Het helpt ook bij het verbeteren van je coördinatie, balans en lenigheid. Voetbal heeft ten slotte ook een sociale component. Samen spelen met anderen is goed voor je mentaal welzijn.

Jeff Astle was in de jaren 70 en 80 een icoon bij de Engelse voetbalclub West Bromwich Albion. Hij scoorde vaak met het hoofd, wat hem de bijnaam 'The King' opleverde. Astle overleed in 2002 op 59-jarige leeftijd aan de gevolgen van dementie.

Willie Stewart onderzocht de hersenen van Astle. Hij ontdekte daarbij letsels die wijzen op herhaalde hersentrauma's, waarschijnlijk het gevolg van jarenlang koppen. Dergelijke letsels zie je wel vaker in de hersenen van boksers, rugbyspelers en American Football-spelers. Door het onderzoek op het lichaam van Jeff Astle werden dergelijke letsels voor het eerst ook aangetroffen in het brein van een overleden voetballer.

Stewart onderzocht later de hersenen van tientallen andere oud-voetballers die overleden met dementie. "Bij 7 op de 10 zien we schade die wijst op herhaalde hersentrauma's", luidt zijn conclusie.

Niet alleen aan de andere kant van het kanaal gebeurt dit soort onderzoek. Twee jaar geleden onderzochten wetenschappers van Amsterdam UMC de hersenen van Wout Holverda, een Nederlandse oud-voetballer die overleed aan de gevolgen van dementie.

"We hebben in zijn hersenen schade kunnen zien door terugkerende klappen tegen het hoofd", zei neuroloog Jort Vijverberg in een interview met NRC. "In dit geval is de voetbalcarrière van Wout Holverda de reden van zijn ziekte.”

Dat er op de lange termijn op zijn minst een verband is tussen veelvuldig koppen en dementie, daar zijn de meeste onderzoekers ondertussen wel van overtuigd. Maar hoe komt dat? Om dat te weten te komen onderzoeken wetenschappers aan de universiteit van Stirling in Schotland wat er gebeurt in je brein wanneer je een bal wegkopt.

"We zien bij die experimenten een verminderde hersenfunctie meteen na het koppen", zegt professor Magdalena Ietswaart. "Het geheugen verslechtert en mensen hebben het na het koppen moeilijker om nieuwe informatie te leren. Er zijn ook duidelijke veranderingen van de hersenchemie."

Die effecten zijn meestal tijdelijk: al na enkele dagen is er niets meer van te merken. Toch betekent dat niet dat koppen veilig is. "Het probleem is dat je koppen meestal niet eenmalig doet, maar keer op keer op keer", zegt Ietswaart. "Vermoedelijk zorgt die optelsom toch voor negatieve effecten op de lange termijn."

Een hypothese waar Willie Stewart zich bij aansluit. "Eén keer koppen is normaal gezien geen probleem, maar er zijn voetballers die tijdens hun carrière meer dan 70.000 keer koppen. Dan wordt het allicht wél een probleem."

Al blijft het wachten op onomstotelijk bewijs dat het net die impact is die leidt tot de hersenproblemen op latere leeftijd. Wat bijvoorbeeld met hersenschuddingen die spelers soms oplopen in luchtduels? "Er is alleszins geen link bekend tussen een eenmalige hersenschudding en het optreden van hersenproblemen op langere termijn", zegt neuroloog Paul Boon (UZ Gent). "Bij herhaalde, zelfs kleinere hersentrauma's weten we wel dat die link er is."

De meeste studies over het effect van koppen zijn uitgevoerd bij profvoetballers, maar de laatste jaren tonen experts zich ook in toenemende mate bezorgd over de hersenen van kinderen. "Het kinderbrein is gevoeliger dan het brein van een volwassene", legt Boon uit. "Daarom moeten we het zoveel mogelijk beschermen tegen negatieve invloeden."

Dat bevestigt ook neurowetenschapper Jolien Gooijers (KU Leuven). "De hersenen van kinderen zijn continu bezig met het maken van nieuwe verbindingen en nieuwe hersencellen. Als je op dat moment een impact krijgt op het hoofd, dan kan dat grote gevolgen hebben."

Hoe groot die impact precies is, blijft een groot vraagteken. Daarom werkt Gooijers vandaag mee aan een Europees onderzoek dat de gezondheidsimpact van koppen bij kinderen tussen 14 en 16 jaar in kaart wil brengen. "Dat is immers de leeftijd waarop het aantal kopballen sterk begint toe te nemen, op training en in de wedstrijden."

De resultaten worden eind dit jaar verwacht. Toch namen verschillende landen al maatregelen. Zo mogen in Schotland en Engeland kinderen tot 11 jaar niet meer koppen op trainingen. Ook Voetbal Vlaanderen lanceerde vorige week een nieuwe maatregel: vanaf volgend seizoen komt er een totaalverbod op koppen voor kinderen jonger dan 9 jaar.

Experts zijn kritisch voor die leeftijdsgrens. “Als je zegt dat koppen niet veilig is voor kinderen, dan is het misschien niet veilig op elke leeftijd”, zegt Magdalena Ietswaart. "Koppen is eigenlijk een crazy activiteit."

Een veelgehoord argument is dat de gevaren van koppen een probleem van vroeger zijn. Tot de jaren 60 werd gevoetbald met genaaide ballen vervaardigd van koeienleer. Die ballen slorpten water op wanneer het regende, waardoor ze zwaarder werden. Voetballers verwijzen vaak naar die oude, zware ballen van vroeger als het gaat over koppen. De huidige ballen zouden lichter en dus veiliger zijn.

"Dat de ballen gevaarlijker waren, is een urban legend ", zegt prof Willie Stewart. "Er is weinig verschil tussen de ballen van vroeger en die van vandaag. Als je ze op een weegschaal legt, wegen ze bijna precies evenveel."

Toch klopt het volgens Stewart wel dat de oude ballen meer wogen bij nat weer. "Maar ze werden ook minder elastisch wanneer het regende, waardoor ze trager werden", legt hij uit. "En hoe trager de bal, hoe kleiner de impact op het hoofd. Het is dus best mogelijk dat de huidige, snelle ballen net gevaarlijker zijn dan de ballen van vroeger."

Tot die conclusie komt ook een recente studie in het tijdschrift Nature. De auteurs vergeleken een bal van 1966 met een bal van 2018. In droge omstandigheden bleek er nauwelijks een verschil te zijn in gewicht.

"We hebben de ballen ook ondergedompeld in een emmer water", zegt onderzoekster Jasmine Ferdousi van de universiteit van Ottawa. "De natte bal werd zwaarder, maar hij vloog minder snel. Sterker nog: het lukte zelfs niet om de bal af te vuren met dezelfde snelheid als een droge bal. Bovendien glijden natte ballen makkelijker van het hoofd, waardoor de impact minder groot is."

Ferdousi bekeek ook het onderzoek over de ontwikkeling van nieuwe wedstrijdballen. "Ik heb geen enkele studie gevonden die verwijst naar de veiligheid van spelers", zegt ze. "Bij het ontwikkelen van nieuwe ballen is steeds enkel gekeken naar het spel, nooit naar het voorkomen van kwetsuren aan de hersenen."