TIJDSLIJN - "Ik stop pas als hij dood is": een reconstructie van de "dagenlange barbarij" in cel 1311 van Antwerpse gevangenis

Wanneer de folteringen van de gedetineerde in cel 1311 in de gevangenis van Antwerpen precies begonnen, is nog niet helemaal duidelijk. In de cel is er normaal plaats voor vier gedetineerden, op het moment van de feiten zaten er zes: het slachtoffer en zijn vijf folteraars. Drie van hen worden verdacht van een poging tot doodslag, verkrachting en mensonterende behandeling, de twee anderen van schuldig verzuim omdat ze niks deden om het geweld te stoppen. 

Sven Mary, die als een van de advocaten optreedt voor het slachtoffer, is er vast van overtuigd dat de mishandeling al op zaterdag begonnen is, maar "het slachtoffer heeft het moeilijk om zich de tijdsbepaling te herinneren". 

We zetten op een rij wat we wél al weten. 

Een week voor het martelweekend begon, wordt het slachtoffer in cel 1311 geplaatst. 

In de namiddag spreekt een gedetineerde uit een andere cel een penitentiair beambte aan over problemen op cel 1311. Op dat moment wordt het slachtoffer even uit zijn cel gehaald om te polsen wat er aan de hand is, meldt het eerste onderzoek van het Gevangeniswezen, dat onze redactie kon inkijken. "Hij bevestigde de problemen. Hij zou de tabak van de anderen hebben opgerookt, waardoor hij hun tabak schuldig was en zij boos waren."

Om de spanning weg te halen wordt hem voorgesteld om hem uit de cel te halen. Daar gaat het slachtoffer in eerste instantie mee akkoord, maar na een tweede wandeling en de etensbedeling zou hij op die beslissing teruggekomen zijn. "Hij en een celgenoot gaven beiden aan dat ze het uitgepraat hadden en dat alles terug in orde was."

Die avond of nacht wordt er tijdens controles niets vreemds meer opgemerkt. 

Ook 's morgens wordt er niets verdachts opgemerkt, al vraagt het slachtoffer wel meerdere keren om tabak.

Om iets voor 16 uur, op zondag 10 maart, heeft de vriendin van het slachtoffer een gemiste oproep van een 059-nummer - een nummer van een vaste lijn uit de gevangenis. 

Uren later, om 21.41 uur om precies te zijn, krijgt de vriendin de celgenoten van de man wél aan de lijn. Volgens zijn advocaten kreeg ze te horen dat er losgeld betaald moest worden, alvorens ze zouden stoppen. Op de achtergrond was volgens hen een kermend slachtoffer te horen. 

We kregen een screenshot van de telefoniegegevens van de vrouw in handen. De 059-nummers zijn oproepen vanuit de gevangenis. 

Om 22 uur begint in de gevangenis van Antwerpen een staking, wegens een eerder geval van agressie. De staking zal tot dinsdag 22 uur duren. 

Het Gevangeniswezen meldt dat er rond middernacht sprake was van tumult in de bewuste cel, dat was de eerste officiële melding die gelinkt kan worden aan de feiten. Het ging om "iets dat leek op een vechtpartij" en er wordt ook melding gemaakt van iemand die iets zegt in de trant van: "Ah, dat bloedt". 

Volgens Robby De Kaey van vakbond ACOD werd er op dat moment ook gezien dat er een gedetineerde met een gsm uit de wc van de cel kwam en leek er iemand gekwetst. "Dat is schriftelijk gemeld", zegt hij. "'s Nachts een cel binnengaan is niet verantwoord of veilig, dat doen we nooit. Dat wordt gemeld, en daarna opgevolgd. Waarom heeft men maandag dan niet ingegrepen?" Uit wat we nu weten, ging er een tuchtprocedure opgestart worden, maar kon dat pas op 13 maart - na de staking.

Hij noemt het "laag bij de grond" dat het in de schoenen van het personeel geschoven wordt. Volgens hem werd de gsm gebruikt om te filmen. Waarom de celgenoten dan toch met een vaste lijn naar de vrouw van het slachtoffer gebeld hebben, weet hij niet. 

Ongeveer een uur later volgt er nog eens een controle. "Vijf mensen zaten rustig aan tafel, slachtoffer zat op het einde van de tafel en had zijn hoofd naar beneden", schrijft het rapport. 

Doorheen de dag is de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen gepasseerd in de gevangenis van Antwerpen. Die Raad moet erop toezien dat de rechten van gevangenen gerespecteerd worden. "We zijn ter plaatse geweest toen de feiten zich voordeden. Er was zoveel lawaai, onrust en gebonk op de muren en deuren, het was onmogelijk om te horen wat er in de cel gebeurde. Op dat ogenblik wist men van niets", verklaarde voorzitter Marc Nève na de feiten. 

In de late namiddag, om 17.36 uur om precies te zijn, belt de vriendin van het slachtoffer naar de gevangenis van Antwerpen. Ze krijgt de griffiechef aan de lijn. In het verslag lezen we: "Ze zegt dat het wel gaat om ernstige pesterijen, zaken als ballen knellen en dergelijke… Ze zegt dat ze denkt dat hij bang is; ze heeft de info ook niet rechtstreeks van hem maar van een andere ex waarmee hij gebeld heeft."

Een "hulpkreet", zo omschrijft Mary het. "Er is daar beloofd dat er een celcontrole zou gebeuren, maar dat men onderbemand was. Men heeft ook een e-mailadres doorgestuurd, dat by the way verkeerd was". 

Waarom ze zo lang gewacht heeft om de gevangenis in te seinen? In Het Nieuwsblad zeggen Mary en De Fré dat het even duurde voor ze de volledige ernst van de feiten doorhad. Én ze ging ervan uit dat er sowieso op regelmatige basis celcontroles zouden plaatsvinden. 

Bij een volgende controle, op dinsdagmorgen, ligt het slachtoffer in bed. Ook tijdens het appel om 11.30 uur ligt hij onder een deken. "Bij de vraag of het "oke" ging, stak de persoon zijn duim op", wijst het onderzoek uit. 

Op dinsdagmiddag meldde een medegedetineerde tijdens de etensbedeling (een zogenoemde fatiek) dat er "iets gaande was met een andere gedetineerde". Meteen de derde keer dat er over die bewuste cel aan de alarmbel getrokken werd. 

In het rapport lezen we dan voor het eerst het woord "foltering". "Er werd me gemeld dat het slachtoffer zich in een erg slechte situatie bevindt."

Pas in de late namiddag - het uur is niet geheel duidelijk - wordt duidelijk wat er zich in cel 1311 afgespeeld heeft. Het is de directrice van de gevangenis zelf die het ontdekt, na de alarmkreten van een fatiek en na de filmpjes van de folteringen die op dat moment al circuleren op het internet. De daders hadden de beelden bewust gedeeld op Telegram en TikTok. Op een fragment is onder meer te horen: 

Slachtoffer: "Ik heb fouten gemaakt"

Daders: "Hoe ga jij dat terugbetalen?"

Slachtoffer: "Ik moet ze in natura terugbetalen"

Het slachtoffer is er - zacht gezegd - verschrikkelijk aan toe. Hij wordt zwaargewond overgebracht naar het ziekenhuis. Daar wordt vastgesteld dat hij een gebroken neus en kaak heeft, dat zijn gezicht bont en blauw ziet, dat hij brandwonden over zijn hele lichaam heeft, dat zijn gehoor zwaar beschadigd is, dat zijn geslachtsdelen toegetakeld werden, dat zijn tanden uitgeslagen zijn, dat zijn slokdarm aangetast is. Hij werd verkracht, kokend water werd over hem gegoten, hij moest ontstopper drinken, een boterham met uitwerpselen opeten. Het is nauwelijks te vatten. 

"Het is een vorm van ontmenselijking die ik nog nooit eerder heb gezien", omschrijft Sven Mary het. "Zijn toestand is fysiek en mentaal zorgwekkend. Wat hij ondergaan heeft, tart elke vorm van verbeelding. Het woord barbarij is nog te min om het te omschrijven."

Na de feiten spreekt de directrice nog met een van de celgenoten, die haar het relaas van de feiten doet. Hij spreekt onder meer over 72 uur en verwijst naar één man als aanstoker. "Hij bleef maar bezig en vroeg regelmatig aan de anderen : "allez, wie wil er nog eens ?" (waarmee hij boksen of stampen bedoelde)."

Nog opmerkelijk: de celgenoot laat ook weten dat hij het verhaal ook tegen zijn vriendin - buiten de gevangenis - verteld had en dat die zelfs contact had met de aanstoker. "Ze kreeg hem aan de lijn en probeerde hem aan te manen te stoppen maar hij zou geantwoord hebben: "Ik stop pas als hij dood is"."

Op de vraag of hij zelf aangedaan was door de gruwel antwoordde hij droog: "Ik ben wel al wat gewoon, misschien daarmee… maar ik vond het er op den duur toch ook over". Maar hij zweeg, omdat hij naar eigen zeggen "geen klikker" wilde zijn. 

Rond 18 uur dinsdagavond is het parket op de hoogte gebracht van de gruwelijke feiten. "We hebben meteen alles in gang gezet om het te onderzoeken", klinkt het bij woordvoerder Kristof Aerts. 

Waarom het slachtoffer precies geviseerd werd, wordt nog volop onderzocht. Tussen 2012 en 2023 werd hij al zes keer veroordeeld. Op dit moment zat hij in voorhechtenis voor een moordpoging op de vriend van zijn ex-vriendin. Een van zijn andere veroordelingen was voor de verkrachting van een meisje van 14. Moest hij daarom volgens zijn celgenoten op deze manier boeten? Het is een waarschijnlijke piste. 

Om 20.23 uur verstuurt de directrice van de Antwerpse gevangenis, An Janssens, een mail naar het personeel. Ook de beleidscoördinator van de gevangenis staat in cc. Het onderwerp laat al weinig aan de verbeelding over: "Zware geweldsfeiten op 1311".

Allen, 

Ik breng jullie ervan op de hoogte dat er zich zware geweldsfeiten hebben afgespeeld op cel 1311. 

Slachtoffer X werd in levensgevaar naar het ziekenhuis overgebracht, nadat celgenoten hem al een 72 uur aan het folteren waren. 

De man was zeer zwaar gewond, waaronder zeer ernstige brandwonden. 

De 5 celgenoten werden voorlopig administratief aangehouden voor poging moord, ze zullen nog worden verhoord en we zullen zien wat daar dan uiteindelijk zal uitkomen. De cel is verzegeld en het labo komt net toe om sporenonderzoek te doen. 

Gelieve dus cel 1311 NIET TE OPENEN, tot tegenbericht.

Wie nog vragen heeft, laat gerust iets weten. Het is voor ons ook de eerste keer in onze hele carrière dat we geconfronteerd worden met dermate zwaar en langdurig geweld onder gedetineerden. 

In een interview bij VRT NWS vertelt Janssens de volgende dag: "Ik ben als mens heel erg gechoqueerd. Elk rechtschapen mens laat dit niet koud of ongemoeid. Dit soort geweld heb ik nog nooit gezien."

De cel wordt verzegeld, zodat het labo zijn onderzoek kan doen. 

Een dag na de ontdekking van de feiten bezoekt de directrice het slachtoffer in de gevangenis. Ook hij vertelt daar "een beetje" wat er allemaal gebeurd is en hoeveel pijn hij heeft gehad. "Hij geeft aan dat hij niet om hulp durfde roepen." En ook hij verwijst naar één celgenoot als de grote aanstoker. 

Een vraag zindert na, na al die dagen: hoe kon dit zo lang doorgaan zonder dat iemand ingegrepen heeft? De advocaten van het slachtoffer hebben naast een klacht tegen de vijf celgenoten intussen ook een klacht ingediend tegen onbekenden wegens schuldig verzuim. Concreet willen ze een antwoord op de vraag: wie deed wat wanneer? En zijn er fouten gemaakt? 

"Er zijn continu problemen in de gevangenissen, dat is de bittere realiteit", zegt Sanne De Clerck van de Toezichtsraad. "Maar als er niet onmiddellijk gereageerd is op meldingen van een levensbedreigende situatie moet men kijken of er individuele fouten gebeurd zijn." 

Iets meer dan een week na de feiten worden er nog volop antwoorden gezocht op die vraag. 

Zo moet er zeker gezegd worden dat de gedetineerden er alles aan gedaan hebben om te verbergen wat ze daar aan het doen waren in die cel. Er hingen lakens en dekens om het geschreeuw te doen verstommen. Het slachtoffer had ook instructies gekregen om te doen alsof hij sliep wanneer er iemand langskwam. Door het deken dat op hem lag, zouden zijn verwondingen onopgemerkt gebleven zijn.

Ook de onderbezetting door de staking en de overbevolking in de gevangenissen worden aangehaald. 

"Er was onvoldoende personeel om de basistaken en veiligheid te garanderen", klinkt het bij Justitieminister Van Tigchelt. "In het verleden zijn er afspraken gemaakt over minimale dienstverlening. Die minimale bezetting is niet gehaald. Dat is een politieke verantwoordelijkheid die ik nu moet opnemen."

Een reactie die allerminst in goede aarde valt bij de vakbonden. "Schandalig", zegt Robby De Kaey van ACOD. "De minister is op zoek naar een zondebok voor een beleid dat faalt, zijn beleid dat faalt." Volgens hem moet de minister "in de spiegel kijken en zichzelf de vraag stellen of hij nog verder kan". "De oplossing zit niet in de minimumbezetting, de oplossing zit in de aanpak van de overbevolking, van het personeelstekort, van de infrastructuur van de gevangenissen. Als meneer Van Tigchelt op deze manier verder gaat, zeg ik het vertrouwen op, laat dat duidelijk zijn", klinkt het vanochtend fors.

Ook De Clerck spaart de kritiek niet. "Het beleid moet kritisch tegen het licht gehouden worden. Er is te weinig gedaan om de druk van de gevangenissen te halen. We hebben gewaarschuwd voor die korte gevangenisstraffen, en het is ook fout gelopen. Momenteel is het manifest onvoldoende. Dit is een oproep aan de minister om méér te doen."

Mary hoort dan weer vooral "excuses en uitleg". "Men had de mishandelingen minstens kunnen beperken", klinkt het. "Men moet minder grapjes maken over het feit dat men zijn ontslag gaat aanbieden (een verwijzing naar wat Van Tigchelt zei in 'De tafel van Gert', red.) en kijken wat de oplossingen zijn, dat dit nooit meer kan plaatsvinden. Hier zijn geen doden gevallen, maar hier is iemand naar alle waarschijnlijkheid sociaal dood. Dan moet je de vraag stellen: kan je geweten dit aan?"

Of Van Tigchelt - als hoogste verantwoordelijke van het Gevangeniswezen - denkt aan ontslag? "Ik doe niet schamper over mijn verantwoordelijkheid. Ik weet wat het is om je verantwoordelijkheid te nemen. Ik ben ter beschikking van het parlement. Ik zal daar geen uitspraak over doen. Ik probeer mijn werk te doen", verklaarde hij gisteren nog in De Wereld Vandaag. 

Een ding is duidelijk: het laatste woord hierover is nog niet gezegd.