In Atlanta overleed de Nederlander Frans de Waal. De gedragsbioloog en ‘s werelds meest vooraanstaande primatoloog, dixit het Smithsonian Magazine, bestudeerde zijn leven lang apen en bracht hen – naar eigen zeggen – dichter bij de mens, en de mens dichter bij dat dier.
De Waal, vierde van zes jongens, komt uit Den Bosch. Zijn vader is er bankdirecteur, zijn opa baat een dierenwinkel uit. Frans tekent maar houdt vooral muizen, kauwen, kikkers en vissen. Een buitenkind, ontgoocheld in zijn duffe leraar biologie, dat van de weeromstuit wiskunde wil gaan studeren. Zijn moeder praat hem dat uit het hoofd en zo wordt het toch biologie.
Seksuele moraal
‘Het waren de hippiejaren. We rookten marihuana, liepen rond met lang haar en kralenkettingen.’ Zijn ongewone vestimentaire outfit levert hem een buis op bij zijn kandidaatsexamen, maar de jongeman legt dat opnieuw af in dezelfde kleren. Wel zo briljant dat hij slaagt. Als bijverdienste klust de student in een lab waar ook chimpansees zitten. ‘Toen wist ik wat ik daarna wilde doen.’ In de jaren zeventig observeert hij ruim 6000 uur, op een krukje, de vijftig chimpansees van de Burgers’ Zoo in Arnhem. Ongebruikelijk voor een wetenschapper. ‘Dieren waren een soort machines. Praten over hun denken of gevoelens, dat mocht niet’.
Na zes jaar heeft de onderzoeker geen werk meer in Nederland. Hij verkast naar de universiteit van Wisconsin. Meteen daarop publiceert hij zijn eerste boek: Chimpanseepolitiek. Geen gortdroge, academische turf, maar een badinerend verslag van zijn studiewerk in Arnhem. Het slaat in. Met verve beschrijft de academicus de intelligentie en de emoties van de chimpansees, hun aanleg voor plannen en strategie. Hoe het zit met hun leiders of de seksuele moraal. Dit wordt de rode draad in zijn carrière: hoeveel mens zit er in de primaten en omgekeerd.
In 1991 wordt hij hoogleraar aan de topuniversiteit van Emory in Atlanta. De Waal verhuist definitief naar ginds met zijn vrouw, een Française, hoogleraar Franse literatuur. Parallel werkt hij als directeur van het Yerkes Primate Research Center. Hij blijft fanatiek observeren, interpreteren en schrijven. Naast zijn academische publicaties, vijftien succesboeken in totaal, twintig keer vertaald. En veelal met baanbrekende bevindingen. ‘Primaten verschillen enkel door taalgebruik en abstractievermogen van ons’. Of: ‘Ons moreel gedrag vindt zijn oorsprong bij dieren.’
De wetenschappelijke superster staat in 2007 in de Time 100, de powerlist van menselijk vernuft van het gelijknamige weekblad. De laureaat gaat niet naar het bijbehorende feestje in New York en blijft liever in zijn glazen kooi in de bossen van Georgia. Toch is de Nederlander – hij krijgt ook de Amerikaanse nationaliteit – een empathisch docent, een begenadigd spreker, nooit te beroerd om een streepje humor.
Bijvoorbeeld met een beroemde video overtwee kapucijneraapjes en een proef rond rechtvaardigheid. Het duo zit naast mekaar in aparte kooitjes. Als ze een steen afgeven, krijgen ze een stukje komkommer, normaal voedsel. Dat loopt prima. Tot een van de twee als beloning een druif scoort, een delicatesse. Het andere aapje ziet dat, smijt woedend de komkommer naar de verzorger en probeert de kooi te slopen. Gelijk werk, gelijk loon.
In 2013 komt de ‘master of interdisciplinarity’ (zijn decaan in Atlanta) en ‘altijd op zijn gemak met zichzelf’ (zijn vrouw)even als gastdocent terug naar Nederland. Sommige vakbroeders hebben het moeilijk met zijn status. Zegt de bezadigde vorser: ‘Mijn collega’s wereldwijd, dat zijn vierhonderd mensen. Het publiek dat ik bereik, dat zijn er vijftien miljoen.’ In 2022 publiceert hij zijn laatste succesboek, Anders, over seks- en genderverschillen bij primaten. Op de promotietour ervan geeft hij kwansuis advies aan vrouwelijke leiders. ‘Altijd hiërarchisch doen als je met mannen omgaat. “Jij doet dit en jij dat. En jij daar houdt je kop!” Mannen willen duidelijkheid. Het zijn net honden.’
