‘Voor elke 5 of 6 lichamen van Oekraïense soldaten vinden we bijna 80 Russische lichamen’: in het kielzog van Oekraïners die lichamen bergen

Drones ontwijken, een weg zoeken door mijnenvelden, hopen dat hij niet wordt getroffen door Russisch artillerievuur terwijl hij zich haast om de stoffelijke overschotten van gesneuvelde soldaten van het slagveld te halen: zo zien veel nachten voor Oleksii Joekov eruit.

Bij slechts drie kapotgeschoten boomgrenzen rond het verwoeste dorp Klisjtsjiivka, nabij Bachmoet, waar Oekraïense en Russische troepen al meer dan een jaar verwoede gevechten voeren, verzamelde hij liefst 300 lichamen. Ze waren bijna allemaal Russisch, zegt hij, achtergelaten in een maalstroom van geweld waarin de strijd om te overleven vaak zwaarder doorweegt dan de bezorgdheid om te doden.

Joekov verzamelt al tien jaar lang lichamen op de bloedige velden en in de gehavende dorpen van Oost-Oekraïne. Hij is nu het hoofd van een groep burgervrijwilligers genaamd Platsdarm en heeft meer dood gezien dan hij zich zou willen herinneren. En nu Rusland een langzaam voortschrijdende aanval uitvoert, is de tol nog steeds schokkend, getuigt hij. Joekov vertelt dat hij in loopgraven vier, vijf lagen lichamen heeft gevonden. Mannen die zijn gestorven in zomerkleding liggen begraven onder mannen in winteruitrusting. Soms nemen Russische soldaten de lichamen mee, leggen ze in grote kuilen en “wikkelen ze in omdat je niet kunt ademen in de buurt ervan”, zegt hij. “Ze weten niet wat ze ermee moeten doen.”

De bereidheid van het Russische leger om duizenden soldaten op te offeren in een botte poging om territorium te winnen is kenmerkend geweest voor het afgelopen jaar van de oorlog. Dat blijkt onder meer uit de enorme verliezen die de verovering van twee Oekraïense steden mogelijk hebben gemaakt: Bachmoet in mei vorig jaar en Avdiivka vorige maand.

Om een idee te krijgen van de omvang van de tragedie reisden The New York Times-journalisten mee met het team van Joekov, interviewden ze Oekraïense soldaten over het leven te midden van zoveel dood en liepen ze mee met militaire drone-eenheden die een ongefilterd beeld boden van enkele van de dodelijkste slagvelden.

Velden vol kraters

De beste tijd om lichamen op te halen is bij slecht weer, als het regent en mistig is, aldus Joekov, omdat Russische drones dan niet vliegen. Hij verplaatst zich graag ’s nachts in de richting van de plekken waar hij moet zijn, maar de laatste stap moet zeer zorgvuldig getimed. Vaak wordt de missie afgeblazen.

Met drones boven de slagvelden in heel Oost-Oekraïne kunnen Russische soldaten worden gezien die bevroren zijn in de houding waarin ze het leven hebben gelaten, bewegingloos gelegen op met vorst bedekte velden vol kraters. Ze liggen vaak uitgestrekt boven op kapotgeschoten gepantserde voertuigen of naast vernietigde tanks.

Er zijn ook veel Oekraïense soldaten gesneuveld in de bloedige gevechten die zich elke dag afspelen, maar Joekov zegt dat de meeste lichamen die hij verzamelt Russen zijn die zijn achtergelaten. “Wij krijgen te maken met de realiteit van de oorlog, niet met een oorlog op papier”, zegt hij. “Ik zeg specifiek wat ik zie: voor elke vijf of zes lichamen van Oekraïense soldaten vinden we bijna tachtig Russische lichamen.” Het Russische ministerie van Defensie heeft niet gereageerd op een verzoek om commentaar.

Nu de Verenigde Staten hun militaire steun hebben stopgezet en de Oekraïense troepen bijna zonder munitie zitten, sterven er meer Oekraïense soldaten onder de meedogenloze aanvallen van het beter uitgeruste Russische leger, dat tevens over meer manschappen beschikt. “De afgelopen twee à drie maanden hebben we serieuze veranderingen opgemerkt”, zegt Joekov.

De doden bergen is niet altijd mogelijk als het gevecht nog voortduurt langs het front, wat soms weken of maanden kan doorgaan. Maar herhaalde bezoeken aan gebieden nabij de hevigste brandhaarden geven een duidelijk beeld van hoe de dood er op het slagveld uitziet. Nadat Joekov de lichamen heeft verzameld, brengt hij ze naar het plaatselijke mortuarium als het om burgers gaat. Als het soldaten zijn van een van beide legers, dan draagt hij ze over aan het Oekraïense leger, waarmee hij nauw samenwerkt. De stoffelijke overschotten van gesneuvelde Russen kunnen worden geruild voor die van Oekraïense soldaten die zijn gedood; het is een van de weinige kwesties waarrond de strijdende partijen nog steeds samenwerken.

Catastrofale verliezen

Er zijn geen betrouwbare schattingen van hoeveel Oekraïense en Russische soldaten de afgelopen twee jaar zijn gestorven. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky heeft vorige maand gezegd dat er op dat moment 31.000 Oekraïense soldaten waren gedood sinds Rusland zijn grootschalige invasie lanceerde. Hij beweerde daarnaast dat aan Russische zijde 500.000 slachtoffers vielen, onder wie 180.000 doden. Die cijfers kunnen niet onafhankelijk worden geverifieerd. Zelensky’s mededeling verschilt alleszins sterk van de schattingen van Amerikaanse functionarissen, die afgelopen zomer zeiden dat er op dat ogenblik bijna 70.000 Oekraïners waren gedood en 100.000 tot 120.000 verwond.

In Rusland werkt men volgens een Sovjetachtig draaiboek dat goed gedocumenteerd is: de autoritaire regering, die de grote mediakanalen controleert, houdt de verbijsterende verliezen zorgvuldig verborgen voor het grote publiek. Westerse inlichtingendiensten schatten de tol aan Russische zijde op 300.000 à 350.000, van wie 100.000 doden.

De rangen van het Russische leger worden versterkt door dienstplichtigen uit arme dorpen, door Russen die tot etnische minderheden behoren en die gedwongen worden in dienst te treden en door veroordeelden die zijn vrijgelaten uit de gevangenis in ruil voor diensttijd in Oekraïne. Op die manier weet het Kremlin tot nu toe te vermijden dat de kost van de oorlog de bevoorrechte delen van de samenleving raakt.

Joekov: “Ik denk dat mensen het begrijpen, maar bang zijn voor de waarheid. Het is voor hen makkelijker om de propaganda te geloven. Maar wat we zien zijn catastrofaal grote verliezen aan Russische kant.”

‘Het is jij of zij’

Gezien de vele tienduizenden Russische en Oekraïense soldaten die in de afgelopen twee jaar zijn gedood, kan de tol overweldigend en abstract aanvoelen. Maar voor de soldaten aan het front is de dood een onderdeel van het dagelijkse leven. Oekraïense soldaten vinden het soms moeilijk om in woorden uit te drukken wat het is om golf na golf van aanvallende vijanden te doden.

Sergeant Pavlo Zinenko (36) was bezig met het onderhouden van glasvezelkabels toen de Russen binnenvielen. Hij repte zich om zich bij de 128ste Territoriale Verdedigingsbrigade aan te sluiten na het zien van de wreedheden die Russische troepen hadden begaan in Boetsja. “Ik was bereid mijn leven te geven om ervoor te zorgen dat er aan onze kant geen burgers meer zouden sterven”, vertelt hij. “Maar na verloop van tijd, wanneer je zoveel mensen ziet sterven, vooral wanneer goede vrienden voor je ogen sterven, breekt het je. Nu is de dood niet angstaanjagend meer. Ze is gewoon walgelijk.”

Als hij dode Russische soldaten aantreft, ervaart hij naar eigen zegen “geen gevoelens, geen emoties”. Zinenko: “De enige gedachte die door mijn hoofd gaat is dat als ze dood zijn, dat ze dan niemand anders hier kunnen doden. De dood, in het algemeen, is geen prettig fenomeen, en wanneer het je omringt, is de impact nog diepgaander.”

Vitalii Sjoloedko, een 20-jarige mitrailleurschutter bij de 128ste, vertelt dat hij niet aan de dood dacht totdat een Russische raket twee jaar geleden een gebouw vlak bij zijn huis in Dnipro trof. “Ik zag mijn moeder huilen, en mijn zus”, zegt hij. “Wat kan een kind doen? Ik kon niet anders dan de wapens opnemen en mijn familie verdedigen.”

Inmiddels heeft hij naar eigen zeggen al geslapen in loopgraven gevuld met gesneuvelde Russische soldaten. “We sliepen, aten en stonden op wacht naast de lichamen”, aldus Sjoloedko. “De strijd was te hevig om ons zorgen te maken over het verplaatsen van lijken. Er was geen tijd om na te denken en je kon het je niet veroorloven om na te denken over iemand die sterft of om medelijden te hebben. Het is jij of zij.”

Toewijding

Joekov verzamelt reeds een decennium doden op slagvelden in de Donbas. Hij heeft aan beide zijden van de frontlinie gewerkt, totdat de grootschalige invasie in 2022 het onmogelijk maakte om naar de Russische zijde te gaan. Als burger hoeft hij zich niet te houden aan militaire beperkingen met betrekking tot het bespreken van Oekraïense slachtoffers. Zijn toewijding aan zijn missie om de stoffelijke overschotten van gesneuvelde soldaten te verzamelen, ongeacht het uniform dat ze droegen, heeft hem veel respect en vertrouwen opgeleverd bij het Oekraïense leger. Zijn werk wordt gefinancierd door particuliere donaties.

Joekov verloor tijdens een missie vorig jaar een oog toen een mijn ontplofte. Hij zegt dat hij vaak de vraag krijgt waarom hij zijn leven riskeert om lichamen te bergen. Joekov: “Het is belangrijk voor mij dat ze allemaal thuis geraken, want we zijn mensen en we mogen niet vergeten menselijk te blijven.”

Wetende dat zijn werk rouwende families een klein beetje troost biedt, helpt hem ’s nachts te slapen. Maar er is nog iets diepers wat hem drijft: “Wanneer we het hebben over menselijkheid en mensenrechten, moeten we ons blijven herinneren dat zelfs de doden rechten hebben.”

_{© The New York Times}