Dit bloedbad is voor Poetin extra pijnlijk: hoe Rusland al decennialang worstelt met de radicale islam

De aanslag op de Crocus City Hall vrijdag riep bij Moskovieten bange herinneringen op aan de bezetting van het Doebrovkatheater door Tsjetsjeense terroristen in 2002. Toen kwamen er 132 mensen om het leven. Nu staat het voorlopige dodental op 137.

Sinds Vladimir Poetin in december 1999 president werd, kwamen er in Rusland ruim duizend mensen om door terreur en gijzelingsacties – meer dan in welk Europees land ook. Toch associëren we aanslagen waarbij de westerse manier van leven op de korrel wordt genomen, zoals het bloedbad in de concertzaal Bataclan in Parijs, eerder met West-Europa dan met Rusland.

Het Kremlin maakt liefst zo min mogelijk woorden vuil aan terrorisme, omdat het haaks staat op de indruk van volledige controle die Poetin wil wekken. Wanneer hij wel in het openbaar over een aanslag praat, is dat vaak omdat die bruikbaar kan zijn voor zijn politieke doelen.

Dat Poetin nu Oekraïne aanwijst als medeplichtige (zonder daarvoor enig bewijs te leveren), lijkt een manier om publieke steun voor de ‘speciale militaire operatie’ in het buurland te vergroten.

Ook de betrokkenheid van Islamitische Staat (IS), dat de aanslag heeft opgeëist, is nog niet bewezen. Maar met de tot nu toe bekende informatie is die wel aannemelijker.

Tsjetsjenië

Bijna alle terroristische aanslagen die Rusland deze eeuw troffen zijn gepleegd door islamisten. Dat is een gevolg van de decennialange worsteling van Rusland met de radicale islam binnen en vlak buiten zijn eigen landsgrenzen.

Tussen 1992 en 2009 vocht het Russische leger twee verwoestende oorlogen uit tegen de separatisten in de deelrepubliek Tsjetsjenië en vanaf 2015 steunde Poetin de Syrische dictator Bashar al-Assad in zijn strijd tegen IS. Op de achtergrond speelt zelfs de invasie van het Sovjetleger in Afghanistan uit 1979 een rol, omdat IS mede is voortgekomen uit de moedjahedien die de Sovjets daar bestreden.

Als gevolg van de Tweede Tsjetsjeense Oorlog beleefde Rusland rond de eeuwwisseling een ware terreurgolf. Vooral het gijzeldrama op een school in Beslan uit 2004, in de deelrepubliek Noord-Ossetië, staat in het collectieve geheugen gegrift. Op de school vermoordden Tsjetsjeense terroristen 334 mensen, van wie ruim de helft kinderen.

Rond dezelfde tijd sloegen terroristen op een aantal plaatsen in het land toe in treinen en metro’s. In Moskou werden ook vliegvelden, markten en festivals doelwit. In de Russische hoofdstad was de angst voor een aanslag in die jaren een vast bestanddeel van het dagelijks leven.

In Tsjetsjenië hielp Poetin Ramzan Kadyrov en zijn nietsontziende veiligheidsdiensten in het zadel. Die houden het land tot de dag van vandaag in een ijzeren greep. Ook andere islamitische deelrepublieken in de Kaukasus, zoals Ingoesjetië en met name Dagestan, brachten terroristen voort. Vaak waren die mannen en enkele vrouwen verbonden met lokale radicaal-islamitische organisaties die Moskou de kop probeerde in te drukken.

Met de opmars van Islamitische Staat begon vanaf 2011 een nieuw hoofdstuk van de Russische worsteling met de radicale islam. Het succes van de terreurbeweging sloeg ook over naar de Kaukasus, waar veel jonge mannen zonder al te veel toekomstperspectieven massaal warmliepen voor een eigen kalifaat aan de Kaspische Zee.

Nadat het Russische leger dat kalifaatje in oprichting de nek had omgedraaid, vertrokken veel strijders uit de regio met familie en al naar Irak en Syrië.

Vliegtuig vol toeristen

In oktober 2015 explodeerde boven de Sinaïwoestijn een Russisch vliegtuig vol toeristen dat op weg was van de Egyptische badplaats Sharm-el-Sheikh naar Sint-Petersburg. Alle 224 inzittenden van het toestel kwamen om. IS eiste de aanslag op. Een maand eerder had de Russische luchtmacht als bondgenoot van Assad voor het eerst luchtaanvallen uitgevoerd op IS-doelen in Syrië.

Britse en Amerikaanse veiligheidsdiensten gingen na de vliegtuigcrash in de Sinaï meteen uit van terrorisme, maar Poetin hield wekenlang vol dat het een ongeluk zou zijn geweest. Een jaar later draalde hij op een vergelijkbare manier bij een kleinere, door IS opgeëiste aanslag op politieagenten in Moskou. Het Kremlin hield een poos vol dat er sprake was van een uit de hand gelopen conflict over verkeersregels.

De aanslag op het vliegtuig in 2015 was – voor afgelopen vrijdag – de laatste waarbij meer dan honderd doden vielen. Poetin laat zich er de afgelopen jaren op voorstaan dat hij het probleem van radicaal-islamitisch terrorisme onder controle heeft gekregen.

Extra pijnlijk na verkiezingen

Dat klopt niet helemaal, want overal in Rusland blijven kleine aanslagen voorkomen en ze worden steeds vaker opgeëist door IS. Zoals de bom die in 2017 elf mensen het leven kostte in de metro van Sint-Petersburg, of de steekpartij in Soergoet, diep in Siberië, waarbij zeven mensen gewond raakten, of de dodelijke schietpartij in Nizjni Novgorod in 2019.

Het bloedbad van afgelopen vrijdag is voor Poetin extra pijnlijk omdat hij een week eerder was verkozen met een nooit eerder vertoonde overmacht.

En omdat het Kremlin begin maart Amerikaanse waarschuwingen voor terroristische aanslagen in de wind sloeg. Volgens de Frankfurter Allgemeine Zeitung zou Poetin daarover onlangs tegen de binnenlandse veiligheidsdient FSB hebben gezegd dat het “openlijke chantage” was en een poging het Russische volk “te intimideren en destabiliseren”.

Dat Poetin soms handig gebruikmaakt van aanslagen, is al jaren bekend. Na het drama in het Doebrovkatheater in 2002 voerde hij een zuivering door binnen de top van de destijds voor Russische begrippen kritische televisiezender NTW. Het kanaal had uitgebreid bericht over de chaotische reddingsactie waarbij de Russische geheime dienst een verdovend gas had gebruikt, waardoor gegijzelden die verstopt zaten in kleine ruimten waarschijnlijk zijn gestikt.