J.K. Rowling veroorzaakt nieuwe rel op X over trans personen: ‘Je ziet wel dat lezers soms liever de boeken tweedehands kopen’

“Als wat ik hier geschreven heb door de nieuwe wet als een misdaad wordt gekwalificeerd, dan kijk ik er al naar uit om gearresteerd geworden”, schrijft J.K. Rowling aan het einde van een tirade op X, waarin ze de nieuwe Schotse discriminatiewetgeving op de korrel neemt.

Die verbiedt kwetsende uitspraken tegen personen op basis van onder meer leeftijd, religie en ook ‘transgender identiteit’. Maar volgens Rowling muilkorft ze al wie kritiek heeft. De tweet komt aan het einde van een draadje waarin ze trans vrouwen opsomt die onder andere seksuele misdrijven hebben begaan. ‘Eén april: dit zijn geen vrouwen, maar mannen’, schrijft ze bijtend. ‘Every last one of them.’

Door de post is Rowling opnieuw in een storm beland. Maar tot een arrestatie zal het niet komen, liet de Schotse politie weten. Ze kreeg zelfs steun uit politieke hoek. Zo schreef de Britse (conservatieve) premier Rishi Sunak in een verklaring dat het niet misdadig is om “simpele feiten over biologie” te delen.

Obsessie

Rowling, die bekend geworden is toen ze in 1997 haar eerste boek over de tovenaarsleerling Harry Potter publiceerde, is nooit bang geweest om zich in het publieke debat te mengen. “Ze is altijd erg strijdlustig geweest”, zegt Vanessa Joosen, hoogleraar Engelse letterkunde en jeugdliteratuur aan de Universiteit Antwerpen.

Eerst moest Rowling opboksen tegen religieuze fanatici die Harry Potter wilden verbieden, omdat de verhalen volgens hen vol zaten met occultisme en satanisme. Later sprak ze zich ook uit tegen de brexit en maakte ze Donald Trump belachelijk. Het leverde haar volgens Joosen bijval op bij fans.

“Het waren standpunten waar velen het mee eens waren”, zegt Joosen. “Het versterkte haar imago als een bekende intellectueel. Maar toen ze met haar kritiek op trans vrouwen begon, sloeg dat om. Hoe meer tegenwind ze kreeg, hoe harder ze aan haar standpunten leek vast te houden.”

Rowling haalde de laatste jaren vooral daarmee de pers. Het lijkt een soort obsessie te zijn van de gevierde schrijfster. Haar kruistocht begon ongeveer in 2019. Toen viel ze op X Maya Forstater bij, die haar ontslag kreeg als belastingexperte bij een internationale denktank, omdat ze op sociale media trans vrouwen als mannen omschreef. #IStandWithMaya, schreef Rowling op X.

Sindsdien stuurde ze vaker posts de wereld in over het onderwerp. In 2020 reageerde ze op een artikel dat ging over ‘personen die menstrueren’. ‘Ik ben er zeker van dat er ooit een woord bestond voor die personen’, schreef Rowling op X. ‘Wumben? Wimpund? Woomud?’

Ze schreef in dat jaar ook een detective onder haar pseudoniem Robert Galbraith, waarin een moordenaar vrouwenkleren aantrekt en slachtoffers om het leven brengt. Uit haar posts en schrijfsels valt een rode lijn te ontwaren: voor Rowling zit er in het erkennen van trans vrouwen als vrouwen een bedreiging. Ook een essay dat Rowling heeft geschreven gaat in die richting. Rowling schrijft daarin dat ze zelf het slachtoffer is geworden van seksueel misbruik en huiselijk geweld tijdens haar huwelijk met haar eerste man.

“Veel van haar standpunten lijken gedreven door een wil om vrouwen te beschermen”, zegt Joosen. “In haar ogen zet het de deur open naar misbruik als mannen die zich als vrouwen identificeren toegelaten worden tot ruimtes die enkel voor vrouwen zijn voorbehouden, denk maar aan kleedkamers of toiletten. Rowling gaat eraan voorbij dat dit juist een heel kwetsbare groep is, die zelf bescherming nodig heeft.”

De uitspraken van Rowling hebben in het culturele veld al gemengde reacties opgeroepen. Zelfverklaarde ridders van het vrije woord, zoals Fawlty Towers-komiek John Cleese, vielen haar bij. Acteur Daniel Radcliffe, die zijn gezicht gaf aan Harry Potter, ging dan weer tegen haar in.

Fans

Velen die geboren zijn aan het eind van de jaren tachtig of begin jaren negentig zijn opgegroeid met de Harry Potter-boeken. De controverse die Rowling oproept zet haar fans volgens Joosen voor een dilemma. Voor sommigen hebben de uitspraken haar werk besmet. Zij kunnen niet meer op dezelfde manier van de boeken genieten.

Voor anderen zijn ze te waardevol om los te laten. “Je ziet wel dat lezers soms liever de boeken tweedehands kopen of gaan lenen in de bib”, zegt Joosen. “Veel mensen gaan vandaag bewust met hun geld om. Ze willen wel nog Harry Potter lezen, maar niet dat Rowling de winst opstrijkt.”

Met haar studenten heeft Joosen er al vaak discussies over gehad. Hoe verhoudt Rowling zich vandaag nog tot haar werk? Is zij er nog wel de enige eigenaar van, nu een wereldwijde gemeenschap van Potter-fans zich haar verhalen heeft toegeëigend en er aan de lopende band fanfiction over schrijft?

“Harry Potter is groter geworden dan J.K. Rowling”, zegt Joosen. “Je ziet dat het werk niet samenvalt met de auteur. In de verhalen krijg je sympathie voor mensen die anders zijn en niet overeenkomen met de normen van de samenleving.

“Een van de voorbeelden is Hagrid, de verbannen halfreus die alleen woont en een vriend wordt van Harry. Veel trans personen die fan zijn van de boeken hebben er in het verleden steun uit geput.”