Hoe de Zwitserse klimaatoma’s met hun overwinning klimaatzaken wereldwijd versterken

“Mijn Indiase, Amerikaanse, Australische collega’s hebben het allemaal over de Zwitserse klimaatoma’s”, zegt Catherine Van de Heyning, professor Europese fundamentele rechten (Universiteit Antwerpen). “Dit arrest is dan ook een mijlpaal met wereldwijde impact.”

Die oma’s zijn de 2.500 Zwitserse seniorenvrouwen die zopas een historische overwinning boekten in Straatsburg. Omdat hun land geen sterk klimaatbeleid voert, worden hun mensenrechten op vlak van familieleven, bescherming van de woonst en fysieke integriteit geschonden, zo voerde de Zwitserse Vereniging van ‘Klimaatseniorinnen’ aan.

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens beaamt dat en oordeelt dat Zwitserland te weinig doet om zijn klimaatengagementen uit te voeren. Het moet met meetbare, transparante klimaatdoelen komen die geregeld worden gecheckt. Ook moeten burgers die klimaatzaken aanspannen betere toegang tot de rechter krijgen.

Het oordeel over de mensenrechten is niet nieuw. Ook in de Nederlandse Urgenda-zaak, de ‘moeder van alle klimaatzaken’, kwam de rechter tot die conclusie. Idem voor onder andere de Belgische Klimaatzaak.

Maar de overwinning van de oma’s is een mijlpaal omdat klimaavoor het eerst een internationale rechtbank een arrest velt over klimaatverandering.

Zet de bakens uit

Dat arrest is enkel bindend voor Zwitserland, maar het heeft impact op de negen klimaatzaken die lopen in de landen van de Raad van Europa, zoals in Italië, Spanje, Polen en Zweden.

“En een arrest van het EHRM zet de bakens uit voor alle 46 landen die zijn aangesloten bij het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Nationale rechters zullen zich erop baseren en het is een ruggensteun voor burgerorganisaties die een klimaatzaak starten”, zegt Van de Heyning.

“Regeringen moeten volgens dit arrest bindende regelgeving opstellen met op de best beschikbare wetenschap gebaseerde emissiereductiedoelstellingen om de wereldwijde opwarming onder de drempel van 1,5°C te houden”, zegt Sarah Tak, van vzw Klimaatzaak. Zij stelt dat dit precedent, dat aantoont hoe “de klimaatcrisis een mensenrechtencrisis is” het startschot geven “voor een nieuwe generatie klimaatzaken, zowel binnen als buiten de Raad van Europa.”

Dat denkt ook professor milieurecht Hendrik Schoukens (UGent). “Klimaatvonissen worden snel vertaald en online gedeeld zodat burgers, advocaten en rechters wereldwijd ermee aan de slag kunnen. Zo is in een Australische zaak tegen een koolmijn verwezen naar de Urgenda-zaak”, zegt hij. “Het arrest van het EHRM wordt in die internationale uitwisseling een sleutelelement, want het is de finale interpretatie van het mensenrechten-argument in klimaatzaken. Het biedt ook een sjabloon voor wie een klimaatzaak wil starten, wat de slaagkans vergroot. Zeker in landen waar het mensenrechtenargument niet wordt aanvaard, zoals in Oost- Europa, Spanje en Noorwegen.”

In de Belgische klimaatzaak, die vorig jaar in beroep door vzw Klimaatzaak is gewonnen, was dat wel al zo. Het Europese arrest is daarom vooral een stevige bevestiging van dat vonnis.

Maar Vlaanderen gaat in cassatie. “Dit Europese arrest maakt het voor het Hof van Cassatie moeilijker om het mensenrechten-argument nog onderuit te halen”, zegt Schoukens.

Wel legt het Belgische vonnis de overheid concrete reductiedoelen op, iets wat het EHRM in de Zwitserse zaak niet doet. Schoukens en Van de Heyning merken op dat dat mogelijk kan sneuvelen in cassatie.

Maar Tak stelt dat “het Europese arrest duidelijk toont dat de procedure verder rekken geen enkele zin heeft.”

Ook de oma’s hadden aan de rechter gevraagd om Zwitserland reductiedoelen op te leggen. Maar daar ging het EHRM dus niet in mee.

‘Activistische rechters’

“Wij hadden dit arrest niet verwacht omdat klimaat politiek zo gevoelig ligt”, zegt Van de Heyning. “Van erg gelijkaardige uitspraken over arbeid, pensioenen of sociaal beleid kijkt niemand op, maar over klimaatzaken ontstaat altijd consternatie. Dat er nu toch een veroordeling is, toont dat het Hof zich boven die polemiek stelt. Maar het valt op hoe het niet in de stoel van de politiek gaat zitten. Het schrijft Zwitserland niet voor hoe en met hoeveel procent het zijn broeikasgasuitstoot moet doen dalen.”

De kritiek dat ‘activistische rechters de politiek overklassen is hier dan ook misplaatst, stelt Van de Heyning. “Dit arrest zet de politiek helemaal niet buitenspel. Het laat net een zeer brede marge. Het zijn niet de rechters die activistisch zijn, het is de overheid die de internationale klimaatverdragen en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, die ze heeft onderschreven, niet toepast.”

Ook de vrees dat het arrest ‘de poorten openzet’ voor erg veel klimaatzaken is ongegrond. “Het Hof legt de lat net heel hoog voor burgers”, zegt Van de Heyning. “Rechtszaken zijn ook duur en complex. We hebben er in ons land toch ook maar één?”

Blijft de vraag of klimaatzaken iets concreet opleveren. Zo leidt het Belgische vonnis vooralsnog niet tot scherper beleid. Maar onder andere Duitsland en Nederland krikten hun klimaatbeleid wel op na zo’n veroordeling.

“Onze overheden leggen ook als het gaat over asiel vonnissen naast zich neer”, zegt Schoukens. “Toch is er juridische klimaatwinst in ons land omdat er steeds meer vergunningen voor boskap of fossiele installaties worden aangevochten. Die zaken kennen we niet als ‘klimaatzaak’, maar ze zijn vaak succesvol, ook omdat het klimaatelement vaker doorweegt. En zo’n installatie die er niet komt, of een bos dat niet wordt gekapt, dat betekent minder CO₂-uitstoot.”