Literaire activiste Rebecca Solnit: "Echte verandering is geen utopie"

"Hoop is het omarmen van het onbekende." Op een protserig podium van de University of Pennsylvania in Philadelphia spreekt schrijver en activist Rebecca Solnit (1961) voor een uitzinnige – en al wekenlang uitverkochte – zaal. Het publiek, dat vooral uit jonge studenten en academici bestaat, maakt ijverig aantekeningen en knikt instemmend. 

"Mensen denken vaak dat hoop hetzelfde is als optimisme. Maar optimisme, net als pessimisme, is een vorm van zekerheid over wat de toekomst ons zal brengen. Als je wilt dat er iets verandert, dan is hoop het begin, omdat daar de mogelijkheid ligt in te grijpen in het vervolg." Het applaus na afloop houdt minutenlang aan en in de rij voor het signeren wordt geduwd voor een plekje vooraan, terwijl haar op een tafel uitgestalde boeken razendsnel zijn uitverkocht.

In Amerika is Rebecca Solnit een literaire superster met twintig boeken op haar naam, waarin ze de grenzen tussen onderwerpen als feminisme, geschiedenis, populisme, kunst, politiek en klimaatverandering laat vervagen. Ze ontving talloze literaire prijzen en haar werk werd vertaald in onder meer het Spaans, Arabisch, Frans, Duits en Nederlands. 

Tot haar groeiende schare fans behoren sterren als Lena Dunham, actrice Michelle Williams en Beyoncé. Die laatste heeft haar dochter Blue Ivy zelfs vernoemd naar een gedicht over de kleur blauw uit Solnits A Field Guide to Getting Lost. Het Nederlandse weekblad De Groene Amsterdammer omschrijft Solnit als "idealistisch op de enige geloofwaardige manier: woedend op de werkelijkheid zonder blind te zijn voor de complexiteit." The Guardian riep haar onlangs uit tot rolmodel, omdat haar literair verwoorde maatschappijkritiek – hoe fel ook – altijd bemoedigend is.

In haar nieuwste essaybundel‚ The Mother of All Questions, schrijft Solnit onder meer over haar kinderloosheid en de dwingende norm van het moederschap. De titel verwijst naar die eeuwige, vaak pijnlijke vraag die haar zo vaak gesteld werd: 'Waarom heb jij geen kinderen?' De bundel is het vervolg op de nu al feministische klassieker Men Explain Things to Me (2014) die dit jaar in het Nederlands verscheen onder de titel Mannen leggen mij altijd alles uit. 

In het beroemd geworden titelessay, dat dateert uit 2008, beschrijft Solnit het moment dat ze wil vertrekken van een feestje en wordt aangesproken door een man. "Zo … Ik begrijp dat je een paar boeken hebt geschreven?" Ze begint hem te vertellen over haar boek over de fotograaf Eadweard Muybridge, maar wordt door de man onderbroken. "Ah, maar wist je al dat er dit jaar een héél belangrijk boek over Muybridge is verschenen?" Vervolgens geeft de man haar een samenvatting van haar boek, gebaseerd op de recensies die hij erover heeft gelezen en reageert vol ongeloof als blijkt dat zij zelf de auteur is.

Het principe dat Solnit beschrijft, werd uiteindelijk beroemder dan het essay zelf en resulteerde in de term mansplaining (een samenvoeging van het Engelse man en explaining). "Ik hoorde dat het in 34 talen vertaald is. Geweldig." Ondanks dat ze de term niet zelf bedacht, wordt die vaak wel aan haar toegeschreven. Zelf geeft ze toe twijfels te hebben over het gebruik van het woord. "Volgens mij wekt het iets te veel de indruk dat het gaat om een aangeboren afwijking van mannen, in plaats van het fenomeen dat sommige mannen onnodig van alles uitleggen en tegelijkertijd niet horen wat ze moeten horen."

Activisme

Wat opvalt aan Solnits fans is het bijna religieuze vertrouwen in het oordeel van de auteur. Na afloop van de lezing in Philadelphia overspoelt het publiek Solnit met persoonlijke, prangende vragen: 'Hoe moet ik omgaan met een goede vriend die op Trump heeft gestemd?'; 'Mijn vriendin is zo depressief na de verkiezingen, wat kan ik doen om haar weer moed te geven?'

In de gang van het universiteitsgebouw wordt ze aangeklampt door een man van middelbare leeftijd die zijn boek wil laten signeren. "En ik moet je ook nog iets belangrijks vragen." Hij stelt een complexe vraag over de relatie tussen geweld en klimaatverandering. Resoluut en vriendelijk zegt ze tegen hem dat ze helaas geen tijd heeft, omdat het antwoord haar minstens een half uur zou kosten. Geïrriteerd kijkt hij haar aan: 'Ik dacht dat jij dit ook belangrijk vond'. Ze loopt door en verzucht: "Het is ingewikkeld, ik voel me soms een soort Rebecca-pedia, alsof ik publiek eigendom ben en iedereen altijd en overal alles aan mij kan vragen."

Solnit was niet altijd de hoop van links Amerika in bange tijden. Haar boeken en essays werden decennialang niet opgepikt en ze moest haar schrijverschap combineren met uitzendwerk. "Opeens wil iedereen iets van mij terwijl ik zo lang ben genegeerd." Het was pas toen Wanderlust, over de geschiedenis van het lopen, uit 2000 een bestseller werd, dat haar populariteit groeide. Sindsdien is Solnit voor velen een stem die het cynisme het zwijgen oplegt. Haar voornaamste boodschap: verandering is altijd mogelijk, dus ook in het Trump-tijdperk.

"Kijk, ik word ook depressief en bitter en raak gefrustreerd en geïrriteerd. Maar dat is geen analyse en dat is ook geen strategie, het zijn gevoelens. Denk aan alle grote leiders en figuren die de wereld hebben veranderd. Denk je dat Sojourner Truth (19de-eeuwse anti-slavernij-activiste, nvdr) zich alleen inzette voor de vrijheid van slaven op haar goede dagen? Of denk je dat Martin Luther King er altijd zin in had?'

Het recht om hopeloos te zijn

Volgens Solnit is het centraal stellen van gevoelens als wanhoop en teleurstelling iets dat alleen de hedendaagse bourgeoisie zich kan veroorloven. "Wat ik vaak zie, is dat mensen die er alle recht op zouden hebben hopeloos te zijn, uiteindelijk vaak hoop koesteren. Omdat het alternatief, opgeven, zou betekenen dat ze zich overgeven aan uithongering of slavernij: ze moeten door, voor zichzelf of hun kinderen. Maar voor westerse mensen zoals wij, met eten, een huis en mogelijkheden, betekent opgeven dat je bitter wordt terwijl je ondertussen kan genieten van veiligheid en luxe. Mensen raken soms geïrriteerd als ik weer begin over het belang van demonstreren of protest, omdat het geen snel en direct resultaat heeft. Maar demonstreren heeft wel zin, dat heeft de geschiedenis bewezen."

In 2004, tijdens de oorlog in Irak en de regering-Bush, schreef Solnit het boek Hope in the Dark, over het belang van activisme. In 2016 gaf haar uitgeverij Haymarket het boek opnieuw uit, het was vlak na de verkiezing van Trump negen dagen gratis te downloaden. En zo werd het, twaalf jaar na de eerste publicatie, alsnog een internationale bestseller.

"Ik heb specifieke dingen over Bush weggelaten, maar veel voorbeelden in het boek blijven relevant, ook nu we voor andere uitdagingen staan. Op dit moment heeft onze regering geen heldere politieke agenda. In die onzekerheid en instabiliteit zit een enorme potentie; omdat we nu een gemobiliseerde, gemotiveerde en gepassioneerde maatschappelijke beweging hebben die we niet hadden gehad als Hillary Clinton had gewonnen."

In de enorme hoeveelheid artikelen die ze sinds de verkiezing van Trump heeft geschreven, onder meer in The Guardian en The New Yorker, benadrukt ze keer op keer dat daadwerkelijke verandering geen utopie is. "Mensen klagen en zeuren graag, want het geeft een soort kracht om een bittere realist te zijn in plaats van naïef en hoopvol. Wanhoop is een zwart leren jasje is dat iedereen goed staat; terwijl hoop een rose jurkje met ruches is tot boven je knie, waarin niemand gezien wil worden."

Jeugd

Solnit groeide op in "een ontzettend links, typisch Californisch milieu" en beleefde een gewelddadige jeugd. In een interview met The Guardian vertelde ze dat haar vader haar een keer 's nachts wakker maakte door chocolademelk in haar gezicht te gooien. "Ik ben ontzettend tegendraads en eigenwijs en mijn familie wilde dat niet accepteren, ze wilden dat ik zou volgen en luisteren. We leven in een maatschappij waarin van vrouwen verwacht wordt dat ze stil zijn, dat ze zich invoegen, aanpassen en vriendelijk zijn. Zoals Virginia Woolf het verwoordde: vrouwen moeten de grootsheid van mannen dienen." Toen ze op haar 17de wegliep van huis, draaiden haar ouders de geldkraan dicht en stond ze er alleen voor. Veel meer wil ze verder niet kwijt over haar jeugd, uit respect voor de privacy van haar broers.

Solnit studeerde een jaar in Parijs om uiteindelijk een master journalistiek aan Berkeley te behalen. Omdat haar literaire, meanderende stijl slecht in de smaak viel bij haar docenten, besloot ze toch geen journalist te worden: "Ik kon nooit die perfecte, vlakke stem krijgen die wordt ingezet als elk ander stijlmiddel, maar die wordt gezien als dé stijl van objectiviteit", zegt ze daarover in een interview met The Guardian.

Solnit is wars van trends, dus toen allerlei kritische schrijvers en kunstenaars in de jaren 80 en 90 naar New York verhuisden, zoals essayist Joan Didion (met wie ze vaak vergeleken wordt), bleef zij in San Francisco. "Daar ben ik gewoon thuis en altijd vlak bij de zee." Maar evenmin voelt ze zich verbonden met de macrobiotische hippiecultuur aan de westkust.

Sommige critici vragen zich af of Solnit als hoogopgeleide witte vrouw uit San Francisco, omringd door schrijvers, wetenschappers, kunstenaars en journalisten, zich wel genoeg kan verplaatsen in de strijd van andere sociaal-culturele klassen. Zelf legt ze die kritiek naast zich neer. "Ik woon in een wijk waar een heleboel illegale latino's wonen en de meerderheid heeft dezelfde ideeën als ik over immigratie, milieu, onderwijs en gezondheidszorg. Het idee bestaat dat het hier gaat over de meningen van een kleine elite, maar dat is onzin. Het zijn de uitgangspunten van de conservatieven die elitair zijn, daarom is Trump gekozen door voornamelijk witte mannen."

Geweld

Solnit is uitgegroeid tot een waar boegbeeld van een nieuw soort feminisme – dat gemengder, jonger, meer queer, bewuster en interactiever is dan voorheen. Waarin verhalen over misbruik met de hashtag #yesallwomen of #zeghet worden gedeeld op sociale media. "Op sociale media zagen we ongeveer zes jaar geleden dat jonge vrouwen zich over hun schaamte heen zetten en sterke pleitbezorgers werden van een dialoog over verkrachtingscultuur op bijvoorbeeld de Amerikaanse campussen. In de afgelopen jaren zie je een belangrijke verschuiving in de berichtgeving over geweld tegen vrouwen, mede doordat steeds meer vrouwen zijn gaan werken als journalisten, producers en schrijvers die deze onderwerpen wel belangrijk vinden. Maar wat ook belangrijk is, is dat er nu veel meer mannen bij betrokken zijn." 

In de inleiding van The Mother of All Questions benadrukt ze dat het een boek is voor iedereen en dat samenwerking tussen mannen en vrouwen essentieel is voor verandering. "Heel lang bestond het belachelijke idee dat feminisme de taak is van vrouwen. We zeggen toch ook niet dat antiracisme de taak is van zwarte mensen? Omdat wij ook wel begrijpen dat witte mensen moeten veranderen als je racisme wilt aanpakken, omdat dat is waar racisme is."

Volgens Solnit wordt er te weinig gepraat over de rol van geweld. Geweld kent geen ras, klasse, nationaliteit of religie maar wel een geslacht, is haar overtuiging. In het essay De langste strijd slaat ze de lezer om de oren met duizelingwekkende getallen. In Amerika wordt elke 6,2 minuten een verkrachting gerapporteerd, wereldwijd lopen vrouwen van 15 tot 44 jaar een grotere kans gedood of verminkt te worden door mannelijk geweld dan door kanker, malaria, oorlog of verkeersongevallen bij elkaar.

"Als je deze genderongelijkheid bespreekbaar maakt, wordt dat vaak uitgelegd alsof je mannen haat of tegen mannen bent. Dat is natuurlijk onzin. Het is alsof je iemand verwijt feiten en statistiek te haten. We zijn net zo gewend aan de aanwezigheid van seksisme, huiselijk geweld en verkrachting als aan een achtergrondbehang. Geweld tegen vrouwen, niet alleen in de VS, is zo normaal dat het niet behandeld wordt als een crisis die we fundamenteel moeten aanpakken."

Trump

In Solnits werk lijkt niets in isolement te kunnen bestaan. Ze schrijft klassen, grenzen en werelden aan elkaar, denkt groots en vermengd feiten en fictie. "In Harper's schreef ik over de ideologie van isolement, waarin ik betoog dat er in rechts-conservatieve kringen het diepe geloof bestaat dat niets met elkaar in contact staat; dat zijn ideeën die heel prettig zijn als je wilt baden in hebzucht, hyperkapitalisme, egoïsme en het kapotmaken van de aarde. Als je de diepe overtuiging hebt dat niets met elkaar verbonden is, dan zijn woorden ook niet verbonden met betekenis en dan is de taal vogelvrij. Bij stoere mannen zoals Trump bestaat het idee dat de echte vrije man zijn eigen feiten en betekenis mag construeren. Feiten kunnen dan zijn wat je wilt dat ze zijn. Deze mannen zien zichzelf als geïsoleerde individuen die alleen verantwoordelijk zijn voor zichzelf. Daarmee ontken je dat er sociale systemen zijn die ontzettend nadelig uitpakken voor ongeveer iedereen die niet een blanke heteroseksuele man is."

Volle zalen of niet, zelf is Solnit nooit zo bezig geweest met de waardering van haar lezers, zegt ze. "Ik leef niet om goedkeuring." In de inleiding van A Field Guide to Getting Lost uit 2005 omschrijft ze de hoofdstukken van het boek als verschillende plekken waar ze haar lezers mee naartoe wil nemen. Verdwalen in het werk van Solnit, veel van haar fans beschouwen het als een louterende ervaring die richting geeft aan hun leven. Actrice Michelle Williams hield zich na de dood van Heath Ledger, de vader van haar kind, naar eigen zeggen vast aan een zinnetje uit Solnits werk: 'Als al het andere weg is, kun je rijk zijn in verlies.' Of zoals de Amerikaanse freelancejournalist Haley Mlotek het troostrijke gevoel beschrijft: "Ooit was ik verloren, maar toen vond Rebecca Solnit mij."

Wie is Rebecca Solnit? 

Solnit werd in 1961 geboren in Bridgeport (Connecticut) in een gezin met drie broers. In 1966 verhuisde het gezin naar Novato in Californië waar ze opgroeide. Solnits Joodse vader en Ierse, katholieke moeder waren beiden maatschappelijk geëngageerd. Maar het was haar jongere broer David die van Solnit een betrokken activist maakte. Hij nodigde haar in 1988 uit om mee te gaan naar Nevada, waar nucleaire testen werden gedaan.

Solnit won talloze literaire prijzen, zoals de National Book Critics Circle Award in Criticism (2004) voor River of Shadows en werd in 2013 genomineerd voor de National Book Award voor The Faraway Nearby. In een van Amerika's oudste en belangrijkste tijdschriften, Harper's Magazine, schrijft Solnit elke maand het Easy Chair essay, als eerste vrouw sinds de oprichting in 1851. Begin november verschijnt de Nederlandse vertaling van The Mother of All Questions bij uitgeverij Podium.

'The Mother of All Questions', de onlangs verschenen bundel feministische essays van Rebecca Solnit verscheen bij Haymarket Books, 176 pagina's, € 14,49.