Vrijheid om te kwetsen. Een verloren recht? Matthias Dobbelaere

Matthias Dobbelaere-Welvaert is Managing Partner theJurists Europe (deJuristen/lesJuristes), en professor Copyright & Mediarights Erasmus Hogeschool Brussel. Hij schrijft deze opinie in eigen naam.

Er is veel gezegd en geschreven over de racistische boodschappen die verschenen op enkele haatpagina’s op Facebook, alsook onder krantenartikels. Ook nu weer sprongen journalisten op de heisa, gestart door enkelen op Twitter die beter zouden moeten weten. Nu de emoties alweer wat gaan liggen zijn, lijkt het de moeite om het woord te geven aan de ratio en niet enkel aan persoonlijke gevoelens.

De vrijheid van meningsuiting is een recht dat is vastgelegd in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Artikel 10 van dit verdrag stipuleert het volgende:

“Een ieder heeft recht op vrijheid van meningsuiting. Dit recht omvat de vrijheid een mening te koesteren en de vrijheid om inlichtingen of denkbeelden te ontvangen of te verstrekken, zonder inmenging van enig openbaar gezag en ongeacht grenzen. Dit artikel belet Staten niet radio- omroep-, en bioscoop- of televisieondernemingen te onderwerpen aan een systeem van vergunningen.”

Hier zou de tekst eigenlijk moeten ophouden. Maar het recht op vrije meningsuiting is geen absoluut recht, helaas. De lijst beperkingen is veel te lang, en daar is in juridisch-filosofische kringen al heel wat inkt over gevloeid. Want wat is de vrijheid van meningsuiting als je de vrijheid verliest om te kwetsen? Om een meerderheidsopinie te verkondigen of te bevestigen, heb je het recht niet nodig, want niemand zal je een strobreed in de weg leggen, zolang je mening conformeert met de gangbare waarden en normen. Het recht toont slechts zijn nut wanneer die welbepaalde mening ingaat tegen de verwachtingen.

Een ander stokpaardje van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, is artikel 8. De bescherming van de persoonlijke levenssfeer of ‘het recht op privacy’. Is het omdat iemand een kwetsende boodschap schrijft op een publieke Facebook-pagina dat anderen het recht hebben om die boodschap te herpubliceren met naam en foto van de auteur? Ik dacht het niet. Een persoon mag bekendmaken en schrijven wat ie wil. Zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur is het derden niet toegestaan om de boodschap verder te verspreiden (PS. Enkel Facebook heeft dat recht, zoals gestipuleerd in haar algemene voorwaarden).

Wat dan met de nieuwswaardigheid? Ons recht op informatie? We moeten erkennen dat er personen zijn in onze samenleving die anders en bij wijlen op een gevaarlijke wijze kijken op maatschappelijke thema’s. Dat kan evenwel perfect zonder dezelfde personen mee te slepen in een persoonlijke heksenjacht. Dat helpt immers de problematiek niet vooruit (de marginalisering van diezelfde groep gaat dieper), noch de personen in kwestie (het onbegrip dat zij ervaren in de maatschappij wordt immers nog groter). Je kan perfect de boodschappen herhalen (als het auteursrecht zich niet al te veel komt moeien), waarbij de personen geanonimiseerd worden.

In de Antiracismewet wordt strafbaar gesteld: het ‘aanzetten tot of publiciteit geven aan zijn voornemen tot discriminatie, haat of geweld jegens een persoon, een groep, een gemeenschap of de leden ervan wegens een zogenaamd ras, huidskleur, afkomst of nationale of etnische afstamming’.

We zien dus duidelijk dat deze personen zich wel degelijk strafbaar maken. Maar belangrijk hierbij is dat in een moderne rechtstaat, zoals wij hier in België toch op teren, de vervolging uitgaat van een openbare gezagsinstantie en niet van een online volkstribunaal.

Is racisme en xenofobie fout? Afhankelijk van het moreel kompas wat je aandraagt, zal dat zo zijn voor de overgrote meerderheid van de bevolking. Als jurist, en grote voorvechter van artikel 8 en 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, ligt de kwestie iets complexer. Hoewel er duidelijk beperkingen zijn aan artikel 10, en hoewel de Antiracismewet duidelijke taal spreekt, is het recht er voor iedereen, en niet enkel wanneer dat het beste uitkomt.

De laatste jaren zijn de online heksenjachten in angstwekkend tempo gegroeid. En dat mag zorgen baren. De vrijheid van meningsuiting is inherent een vrijheid om te kwetsen. Het lijkt evenwel of onze maatschappij dat niet meer aankan. Het lijkt alsof we allemaal dezelfde ideeën, normen en waarden moeten volgen om tot een volwaardig lid van de maatschappij te worden gerekend. Dergelijk intellectueel snobisme is om van te rillen.

Er zijn problemen in de onderbuik van onze samenleving. Mensen voelen zich onbegrepen en uiten dat op een manier die voor hen – maar niet voor de meerderheid – aanvaardbaar lijkt. Dat probleem erkennen is stap 1. Het probleem aanpakken is stap 2. Heksenjachten zoals krantenartikels waarbij enkele auteurs worden geïdentificeerd met naam (en beroep?) of verontwaardigde tweets met screenshots waarbij de personen duidelijk herkenbaar in beeld worden gebracht is niet het probleem aanpakken. Het is integendeel een versterking van polarisatie tussen links en rechts, tussen xenofoob en verdraagzaam, tussen intellectueel snobisme en marginaliteit.

Het recht discrimineert niet. Het is voor iedereen, ongeacht welk moreel kompas je denkt over te beschikken. Het recht en de wet is met andere woorden soms intelligenter dan de subjectieve en bij wijlen hypocriete samenleving. Ons vel is beduidend dunner geworden. Een mening mag geen pijn meer doen. Een mening mag niet meer kwetsen. Je moet behoedzaam lopen over de wankele kasseien van onze maatschappelijke goede zeden. Het is genoeg geweest. Als ik jou of je waarden kwets met dit artikel, dan is mijn vrijheid intact en mijn recht uitgeoefend. Het staat je vrij om mij terug (trachten) te kwetsen met jouw opinie.