Van 'stilleven met kip' tot een taart van dode kuikentjes: deze expo belicht de rol van het dier in de kunst

"In essentie gaat het helemaal niet om de kip." Koen Vanmechelen staat naast een fris opgetrokken ren waarin een dik varken met een vacht vol krullen gezapig rondsjokt. LUCY heet het beest, en het varken is het nieuwste project van de Limburgse conceptuele kunstenaar, die bekendstaat om zijn kippen. "Je kunt geen kip nemen als thema. Het gaat om het kruisen", vervolgt Vanmechelen. "Kruisen zorgt voor vruchtbaarheid en laat ideeën ontstaan." Zijn werk draait om bioculturele diversiteit en identiteit, en al sinds eind jaren negentig kruist Vanmechelen kippenrassen in een zoektocht naar de ultieme kip.

Nu heeft hij voor het eerst hetzelfde gedaan met varkens. LUCY is ontsproten uit een Amerikaanse zeug en een Hongaarse beer en ze is vernoemd naar "de oermoeder van de mens", die dik 3 miljoen jaar geleden leefde en wier botten in Ethiopië zijn teruggevonden.

LUCY is trouwens niet het enige levende dier dat meedoet aan The Beauty of the Beast, een expositie over dieren in de kunst. Er lopen ook een paar schapen rond aan het Kasteel d'Ursel in Hingene, en bezoekers mogen sjaals breien van hun wol.

Voorts gaat het hier toch vooral over kunst in de meer klassieke zin van het woord. Het is te zeggen: het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen diepte uit zijn depots schilderijen op uit de 17de tot 19de eeuw, waarop dieren een prominente rol spelen. Daartegenover staan hedendaagse kunstenaars, taxidermisten en fotografen, wat een veelzijdige en toegankelijke tentoonstelling oplevert.

Kattenfilmpjes

Dieren zijn in de kunstgeschiedenis nooit ver weg geweest - grotschilderingen genoeg die dat bewijzen. "Maar pas in de 17de eeuw floreerde de dierenkunst", weet curator Siska Beele. "Er werd geschilderd vanuit een esthetische appreciatie: natuurgetrouw en gesteund door de wetenschap die toen in volle ontwikkeling was." In de 19de eeuw was een huisdier plots heel populair bij mensen die het breed konden laten hangen, en was er een grote vraag naar schilderijen van katten. "Die werken deden het toen even goed als de kattenfilmpjes vandaag", denkt Beele.

Maar nog vaker dienen dieren als symbolen, van een deugd of een menselijk falen. Met Animalcoholics maakte Frieke Janssens een geestig maar ook ongemakkelijk tableau: een beschonken paard struikelt over zijn benen, terwijl de laveloze kip, schaap en hond hun roes uit slapen in een clean, wit café. De gigantische foto stelt zich vragen over de rol van alcohol in onze maatschappij en de manier waarop onze dierlijke instincten soms de overhand nemen.

'Da kunde gaj nie begrape, tis pertank dofficiele woarhijd', schreef Gideon Kiefer op een van de drie kleine tekeningen die hij maakte op oude boekenkaften. "Vogels stammen af van dinosaurussen", vertelt hij. "Ze hebben al eens de apocalyps meegemaakt en ik denk dat wij die nu ook aan het meemaken zijn." Zijn vogels dienen als waarschuwingen waaraan hij persoonlijke herinneringen, reflecties en geografische coördinaten koppelt.

De jonge kunstenares Sarah Reynders vraagt dan weer aandacht voor het tactiele en het voelen door afgietsels van dierenvellen te maken in soft foam, dat mag worden aangeraakt en waarbij je zelfs de botten onder huid voelt.

Vlees zonder dier

Maar geen expositie over dieren zonder vragen over de manier waarop we met hen omgaan. Zo toont Henk Van Rensbergen een wereld zonder mensen: de twee ondeugende kippen Thelma en Louise zoeken een kamer 'om iets te doen', en dat is nog grappig. Maar de koe die verloren in een vervallen winkelcentrum staat is toch anders van sfeer. "Ik vraag me vooral af hoe de wereld er aan toe zou zijn zonder ons", stelt de fotograaf.

Verontrustend is ook het werk van taxidermist Jeroen Lemaître. In een voormalige knechtenkamer heeft hij twee Wunderkammers gecreëerd: De tuin van Eenden en Le Cabinet de Foie Gras et Paté. Opgezette kuikentjes worden aangekleed met feesthoedjes en glitterrokjes, en er is een taart van kuikenhoofdjes met kaarsjes tussen.

"Ik werd voor deze tentoonstelling tegenover een schilderij van Melchior D'Hondecoeter gezet, een schilder uit de 17de eeuw. Hij toont een idyllische toverwereld met vogels", legt Lemaître uit. "Ik wilde de realiteit tonen: de wereld waarin dieren anoniem en efficiënt worden geslacht."

Tegenover de kuikentjes met feestkledij in een exotische setting staan een kille koelkast en een soort operatietafel. In de koelkast liggen doorschijnende, lichtroze vormen. "We eten geen varken, we eten salami. Het dier wordt totaal onttrokken aan het eindproduct."

Het is een misvatting, weet curator Siska Beele, om gevoeligheid voor dierenleed als iets hedendaags te zien. "Joseph Stevens, een 19de-eeuwse schilder van wie hier Tantaluskwelling te zien is, had veel aandacht voor straathonden." En hoewel zijn tijdgenote Henriëtte Ronner-Knip zich rijk schilderde met schattige kittens, klaagde ze via haar werk het lot aan van de honden die destijds werden gebruikt als trekhond.

"Wat ik hier ervaar, is dat onze verhouding met het dierenrijk is veranderd", merkt Beele op. "De oude meesters waanden zich duidelijk belangrijker dan het dier, maar nu zetten kunstenaars een stapje terug. Ze zien het dier eerder als slachtoffer en stellen de vraag: wat heeft de mens het dier aangedaan?"

The Beauty of the Beast, tot 15 oktober in Kasteel d'Ursel, Hingene.