Kunst in tijden van crisis: artistieke hoogmis Documenta 14 opent in Kassel
Documenta, de vijfjaarlijkse kunsthoogmis, vindt dit jaar uitzonderlijk niet enkel plaats in Kassel, maar ook in Athene, symbolisch hart van de wereldwijde crisis. De tentoonstelling in de Griekse hoofdstad opende in april al haar deuren, vanaf zaterdag is ook overal in Kassel honderd dagen lang kunst te zien.
Aan het roer van Documenta staat deze veertiende editie de Poolse kunstcriticus en curator Adam Szymczyk. Hij nam de radicale beslissing om de moeder aller tentoonstellingen dit jaar niet in één, maar in twee steden te laten plaatsvinden. Artistiek leider Szymczyk: “Ik vond Kassel niet de beste plaats om na te denken over wereldpolitiek. We hadden een andere plek nodig om de vinger aan de pols te houden.”
Die andere locatie werd Athene, als symbool voor de financiële crisis, de vluchtelingencrisis én de crisis binnen de Europese Unie, en voor die keuze kreeg Szymczyk al bakken kritiek over zich heen. Hij kondigde zijn plan dan ook aan in het heetst van de strijd tussen Duitsland en Griekenland, de sterkste én zwakste schakel van EU. Szymczyk lanceerde de titel 'Learning from Athens', die velen een paternalistische inslag vonden hebben. Al snel verscheen de graffiti “Crapumenta 14” in de binnenstad, of nog “I refuse to exoticize myself to increase your cultural capital. Signed: The People”.
Gevangenis
Al zijn de bedoelingen van Documenta 14 zeker nobel en ambitieus. Zo benadrukt Bonaventure Soh Bejeng Ndikung, lid van het veelkoppige curatorenteam, bij de openingsrede dat we in een tijd van onzekerheid leven, van zij versus wij. En dat die onzekerheden groter en angstaanjagender worden bij grootschalige migratiestromen. “In crisis voelen we ons bedreigd door de ander. En zulke onzekerheid leidt vaak tot geweld.”
Maar, zo voegt hij eraan toe, onzekerheid kan ook positief zijn, het kan de nieuwsgierigheid triggeren. “Er is enkel een probleem als onzekerheid gepresenteerd wordt als zekerheid, als je beperkte kennis gaat verkondigen als dé grote waarheid. Dat leidt de VS ertoe zich terug te trekken uit het klimaatverdrag.”
'In crisis voelen we ons bedreigd door de ander. En zulke onzekerheid leidt vaak tot geweld. Maar er is enkel een probleem als onzekerheid gepresenteerd wordt als zekerheid'
Deze uitspraken doen echo's weerklinken van een essay uit Connie Palmens recente bundel Het drama van de afhankelijkheid. Zij schrijft: “Iemand die meerdere verhalen kent over hetzelfde thema, heeft de mogelijkheid te kiezen en zich te verzetten tegen de monolithische waarheidspretentie van het ene verhaal.” Of nog: “Een verhaal kan een gevangenis zijn en de enige uitweg uit die gevangenis is een ander verhaal.”
Onzekerheid leidt tot nieuwsgierigheid, tot het vergaren van kennis, tot het vergelijken van meerdere verhalen. En daarom concludeert Bonaventure Soh Bejeng Ndikung dat de tentoonstellingsruimte een plek moet zijn van onzekerheid.
Net zoals Palmen een uitweg wil bieden door een ander verhaal te vertellen dan het gangbare, wil Documenta het Eurocentrische perspectief op kunst wijzigen. De uitdaging is om via een tentoonstelling iets te vertellen over de wereld. En het verhaal van Documenta begint traditiegetrouw in het Fricarinium. Wanneer je binnengaat, klinkt er om de zo veel tijd een sterke knal, een werk van Takis uit 1978: er hangt een grote metalen plaat, die een oorverdovend lawaai maakt dankzij elektromagneten. Alsof je oorlogsgebied binnentreedt. Hier ga je binnen en moet je inderdaad je zekerheden achterlaten.
Verboden boeken
Het Fridericianum is het eerste museum op het Europese continent dat ooit zijn deuren opende voor publiek. Op deze centrale locatie is nu werk te zien uit de collectie van het National Museum of Centemporary Art (EMST) in Athene. De werken uit de EMST-collectie leveren commentaar op de complexe realiteit van het huidige Griekenland. Knap zijn de werken die met het verstrijken van de jaren een nieuwe betekenislaag kregen. Zo zijn er drie grote kleurenfoto's van bankautomaten te zien die Manolis Baboussis eind jaren negentig maken. De economische crisis kleurt je kijk op het werk.
Zo ook de video The Raft, die de Amerikaanse kunstenaar Bill Viola maakte in 2004. We zien een groep mensen van verschillende leeftijden, geslachten en nationaliteiten. Er komen er steeds meer bij, alsof ze staan te wachten op de bus. Allemaal anonieme individuen die verveeld in de verte staren. Plots komen er uit het niets krachtige stralen water die hen neerhalen en op een hoopje dwingen, individuen verworden tot machteloze massa. Wanneer het water wegebt, kijken de overlevers verloren rond, sommige helpen of omhelzen elkaar.
Beginsituatie, rampspoed, nasleep, dat is het patroon dat de video volgt, in slow motion, om de tragiek te benadrukken. Ondanks – of net dankzij – het feit dat het overduidelijk geënsceneerd is, komt de film sterk binnen. Heftig en ontroerend. Als een sterke metafoor voor de collectieve ervaring van natuurrampen, oorlog, of – en die betekenis komt er nu bij – de Europese migratiecrisis. Tegelijk actueel en tijdloos.
Ook het gebouw van het Fricarinium zelf is een kunstwerk geworden: de Turkse Banu Cennetoğlu verving op de neoclassicistische gevel van het museum de naam ervan door de tekst 'BEINGSAFEISSCARY'. Haar commentaar op Fort Europa.
Op de neoclassicistische gevel van het museum Fricarinium is de naam vervangen door de tekst 'BEINGSAFEISSCARY'. Een commentaar op Fort Europa
De EMST-collectie is niet de enige link met Athene in Kassel. Midden op de centrale Friedrichsplatz staat Marta Minujíns Parthenon of Books, een replica van het Atheense origineel, in schaal 1 op 1. De zuilen van het bouwwerk zijn bekleed met verboden boeken van vroeger en nu. Klassiekers als Kafka's Die Verwandlung of George Orwells 1984, maar ook meer recente en onverwachte boeken zoals de vampierenhype Twilight.
Zeep en intoxicatie
In het brutalistische gebouw Neue Hauptpost, voor Documenta 14 omgedoopt tot de Neue Neue Galerie, zijn kunstenaars te zien die expliciet met de as tussen Kassel en Athene werken. Onder meer Otobong Nkanga, de Nigeriaanse kunstenares met thuisbasis in Antwerpen die onlangs de BelgianArtPrize in de wacht sleepte.
In BOZAR toonde ze toen hoe materialen elkaar intoxiceren, en hoe prachtig het resultaat kan zijn. Daarover zei ze toen: “We leven in onzekere tijden. Steeds is er de reflex om te conserveren wat er al is, terwijl alles onvermijdelijk onderhevig is aan verandering. Vandaag is het idee van grenzen sluiten en muren bouwen verbonden met vrees voor contaminatie en verval. Maar nieuwe vormen creëren ook kansen, het is een teken van leven.” Een idee dat perfect aansluit bij de insteek van het curatorenteam van Documenta 14.
Voor Documenta startte Nkanga een langdurig project in drie fasen: voor deel één maakte ze zeep in Athene, die stad fungeerde voor haar als laboratorium. In de tweede fase in Kassel werkt ze daar op verder: hier worden de zeepjes gedistribueerd. En in fase drie, minstens even belangrijk als de twee voorgaande, zal ze nadat Documenta afgelopen is, herinvesteren in plantages en grondstoffen in Afrika. “Alles is met alles verbonden”, zo staat in de catalogus te lezen bij haar werk. En die connectie maakt Nkanga expliciet zichtbaar.
'Alles is met alles verbonden', vindt Otobong Nkanga. Daarom zal ze, als Documenta afgelopen is, herinvesteren in plantages en grondstoffen in Afrika
Linken leggen doet ook Daniel García Andújar met zijn installatie The Disasters of War/Trojan Horse. De titel is een verwijzing naar Goya's Los Desastres de la Guerra, een reeks van 82 gravures die de Spaanse grootmeester maakte tussen 1810 en 1820, en die de wreedheden van de Spaanse onafhankelijkheidsoorlog wel erg voelbaar maakte.
Andújar verbindt via een reeks foto's, tekeningen en sculpturen alle menselijke gruwel met elkaar: foto's van soldaten, een kindertekening van de oorlog in Gaza, Griekse standbeelden in het houten skelet van een Trojaans Paard. Zelf zegt hij dat hij “Goya naar de tijd van de 3-D printer brengt” in een project dat reflecteert op de politiek van de oorlog.
Fluistercampagne
Honderd dagen lang zullen op 30 verschillende locaties in Kassel 160 kunstenaars te zien zijn. Hier niet de usual suspects, geen spectaculaire parade van hippe kunstenaars. In de woorden van curator Paul B. Preciado: “Bezoek deze tentoonstelling niet op zoek naar iets nieuws, iets opwindends, maar met een sterkere insteek. Er staat hier iets op het spel.”
Documenta is een megatentoonstelling die in deze neoliberale economie toch iets wezenlijks wil zeggen over migratie, gender en eurocentrisme. Kunnen we echt leren van Athene? Van Documenta 14? Preciado: “We zullen falen. Maar we zullen proberen.”
Kunnen we echt leren van Athene? Van Documenta 14? Curator Paul B. Preciado: 'We zullen falen. Maar we zullen proberen'
Adam Szymczyk benadrukt daarin onze eigen verantwoordelijkheid. “Er zijn geen meesters die ons kunnen vertellen hoe we moeten leven, wat we moeten doen. We moeten zelf verantwoordelijkheid nemen." En daarbij moeten we onze vooroordelen achterlaten en in de duisternis stappen. De donkere onzekerheid waar Bonaventure Soh Bejeng Ndikung het over had. Of zoals te horen valt in het geluidswerk Whispering campaign van Pope L. In de Neue Galerie weerklinkt bijna tien uur lang een fluisterende vrouwenstem: “Ignorance is virtue”.
10 juni-17 september, documenta.de
************************************************
Belgen in Kassel
Documenta 14 stelt verspreid over de stad Kassel werk van 160 kunstenaars tentoon. Daaronder zijn ook enkele Belgen te vinden. Op elke kunstmanifestatie spelen wij stiekem het lollige spelletje: zoek de Belgen.
Op Documenta 14 zijn grote namen te vinden, zoals onze zelfverklaarde guerrillastrijder van de schoonheid Jan Fabre. Of de in Sint-Gillis geboren en in Keulen gestorven Marcel Broodthaers (1924-1976). Van die laatste is er in een vitrine het boekje Magie te zien, met de toepasselijke ondertitel Art et Politique.
Verder is er kunst van zogenaamd 'nieuwe Belgen'. Pélagie Gbaguidi, die geboren werd in Dakar, maar in 1995 afstudeerde aan de Luike École des Beaux Arts. Zij woont en werkt in België en tekent present op Documenta 14 met thema's als de deconstructie van stereotypen en het fout gebruik van geschiedenis. Otobong Nkanga, won onlangs de BelgianArtPrize, en is in Kassel alomtegenwoordig. Op verschillende locaties zijn elementen van haar 'zeep'-project te vinden. Haar commentaar op het uitbuiten van grondstoffen. Dan is de link naar Sammy Baloji snel gelegd. De Congolese kunstenaar vulde op de 56 editie van de Biënnale van Venetië het Belgische Paviljoen met zijn installatie The Other Memorial, waarin hij alludeerde op het plunderen van grondstoffen in Congo.
Een ontdekking is Danny Matthys, een kunstenaar uit Zottegem, die opmerkelijk genoeg in de vaste collectie zit van het National Museum of Centemporary Art in Athene en in die hoedanigheid getoond wordt in het Fricarinium. Zijn Brabantdam 59, Gent, Downstairs-Upstairs uit 1975 bestaat uit een reeks zwart-witfoto's van een trap: iemand staat beneden aan de trap, iemand bovenaan. Ze fotograferen elkaar, zodat je – de foto's trapsgewijs opgehangen – een beeld krijgt van de volledige traphal. Een tof conceptueel werk.
Niet enkel de kunstenaars, ook een deel van het curatorenteam is Belgisch. Dieter Roelstraete was van 2003 tot 2011 curator in het M HKA. Daar eindigde hij met een knal: A Rua was een indrukwekkende tentoonstelling, een portret van de kunstscene in Rio de Janeiro vanuit het perspectief van de straat. Nadien werd hij Senior Curator in het Museum of Contemporary Art in Chicago, en de afgelopen vijf jaar werkte hij dus mee aan deze Documenta 14.