Golf van depressie in overvol opvangkamp Moria

Martin heeft maanden eenzaam in een hoekje in het kamp gezeten. Hij kon niet meer praten, hij vertrouwde niemand en was permanent bang. "Er waren momenten dat ik een einde aan mijn leven wilde maken." Sinds hij begin dit jaar door een hulpverlener werd 'gered' gaat het beter met de 28-jarige Oegandees. "Maar mijn hoofd is nog erg in de war, ik kan me nergens op concentreren. Ik kan alleen maar piekeren over mijn toekomst: wanneer kan ik mijn leven weer oppakken? En waar?"

Martin zit in zijn eentje aan een tafeltje onder de citroenboom van de lommerrijke binnenplaats van Mosaik Support Center, een Grieks huiskamerproject waar vluchtelingen zich even 'normale mensen' kunnen voelen en niet hoeven te denken aan de dagelijkse misère van hun vluchtelingenbestaan. Ze volgen er taallessen, yogaklassen, runnen er een bibliotheek of werken in het kunstatelier waar van de honderdduizenden achtergelaten zwemvesten op de stranden van Lesbos felgekleurde oranje tassen worden gemaakt.

Martin, die Oeganda om onduidelijke redenen moest ontvluchten, krijgt psychologische hulp en woont in een van de appartementen die de vluchtelingenorganisatie UNHCR voor 'kwetsbare' vluchtelingen heeft gehuurd in Mytilini, de hoofdstad van Lesbos. Het overvolle opvangkamp Moria, waar 2.500 migranten, voornamelijk jonge mannen, samenzitten in containers, was voor Martin een te gevaarlijke en stressvolle omgeving. "Hier bij Mosaik kan ik mijn gedachten even stoppen", vertelt hij. "Soms lukt het me zelfs om een boek te lezen."

Lees ook: Lesbos dreigt te bezwijken onder druk duizenden wanhopige migranten (+)

Angst

Hoewel de situatie op Lesbos iets is genormaliseerd nadat de deal tussen Europa en Turkije in 2016 een einde had gemaakt aan de bootvluchtelingenstroom, is het leed voor de gestrande migranten op het eiland er niet minder op geworden. Bijna vierduizend vluchtelingen zitten vast op Lesbos in afwachting van hun asielbeslissing. Pas als deze positief is mogen ze doorreizen naar het vasteland van Griekenland en eventueel verder naar Europa. 

Afgewezen asielzoekers worden teruggestuurd naar Turkije of het land van herkomst. Die laatste groep gaat vrijwel unaniem in beroep tegen de negatieve beslissing, waardoor de gemiddelde wachttijd op Lesbos is opgelopen tot tien à twaalf maanden. In de tussentijd kunnen de asielzoekers niet voor- of achteruit.

Het lange wachten en de angst te worden gedeporteerd drijft de gestrande migranten tot wanhoop. In de opvangkampen is een ware epidemie gaande van zelfbeschadiging, zelfmoordpogingen en verslaving aan pijnstillers en alcohol. "Een aantal jonge mannen doet van alles om hun pijn maar niet te voelen", zegt Anke Terdu van de Nederlandse Stichting Bootvluchtelingen die psychosociale en medische hulp verstrekt in kamp Moria. "De omstandigheden in het kamp geven zo veel stress dat trauma's onverwerkt blijven. Een geluid of zelfs een zuchtje wind kan ineens herinneringen aan de bombardementen in Syrië oproepen en een paniekaanval uitlokken. Bij onze hulppost merken we dat de problemen complexer worden en dat de frustratie en agressie oplopen, vrijwel dagelijks zijn er incidenten zoals vechtpartijen waar de politie aan te pas moet komen."

Eén psychiater

Hulp- en vrijwilligersorganisaties kunnen niet veel meer doen dan kalmeringstabletten voorschrijven. Op het eiland Lesbos loopt welgeteld één psychiater rond die ook de Griekse bevolking moet dienen. "De psychische nood op het eiland is torenhoog", zegt ook Achilleas Tzemos van Artsen zonder Grenzen. "We zien steeds meer mensen met depressie, zelfmoordneigingen, psychoses, mensen die zichzelf snijden, met ernstige paniekaanvallen en posttraumatische stresssymptomen. Iedereen lijdt onder de hopeloos- en uitzichtloosheid van de situatie, mensen hebben de vreselijkste dingen mee gemaakt onderweg of in het thuisland dat ze ontvluchten. In Moria zijn mensen nog steeds permanent op hun hoede, bang voor brand en vechtpartijen."

Voor vrouwen is het in kamp Kara Tepe verderop iets beter toeven, maar ook de Afghaanse Shiba en Arian wensten dat ze nooit naar Lesbos waren gegaan. "We zitten hier al sinds september, we weten niet waarop we wachten", zegt Shiba als ze haar felroze sjaal nonchalant over haar haar drapeert. "Onze kinderen gaan niet naar school, het voelt alsof we in een gevangenis in de woestijn leven. Mijn man heeft al drie keer een zelfmoordpoging gedaan. Iedereen in het kamp is depressief. De dokters geven voor elke kwaal hetzelfde pilletje, mensen raken eraan verslaafd." 

Als ze geld hadden voor een smokkelaar waren ze allang weggeweest, vertrouwen ze ons toe voordat ze het vrouwenkamp binnengaan. "Iedereen probeert hier nu illegaal weg te komen."

Dubbel trauma

Artsen zonder Grenzen vreest dat migranten op de Griekse eilanden een dubbel trauma oplopen. "De kans dat deze mensen straks als toegelaten asielzoekers nog in de samenleving kunnen integreren wordt zo steeds kleiner", zegt Tzemos. "Daar maken we ons grote zorgen over. De onzekerheid over de asielaanvraag is omgeslagen naar bijna zekerheid dat je wordt afgewezen. Vrijwel niemand verlaat het eiland nog, mensen zijn als de dood dat ze worden gedeporteerd. Dat creëert enorme spanning en frustratie die tot uiting komt in deze psychische problematiek en tot groeiende spanning tussen de mannen onderling in het kamp."

Onder de schaduw van de bloeiende bermstruiken langs de weg tussen het kamp Moria en de hoofdstad Mytilini wacht een handjevol vluchtelingen op de bus. Ragath (22) uit Aleppo heeft last van angstaanvallen. "Het gaat helemaal niet goed met me, ik slaap niet meer en hoor nog steeds de bombardementen." Met haar man en drie kinderen, waarvan de jongste in een buggy ligt te slapen, wacht ze al bijna een jaar op Lesbos op de beslissing. Zij begrijpt niet waarom het zo lang duurt en lijkt onwetend van het feit dat alle beslissingen over Syriërs 'on hold' zijn gezet in afwachting van een bepalende uitspraak van de Griekse Hoge Raad of Turkije een 'veilig land' is waarnaar ze kunnen worden teruggestuurd. Pas dan treedt de Turkije-deal echt in werking.

Bescherming

Aan de overkant van de weg zwalkt Iman Hussein. De 21-jarige Rohingya is dronken en stoned en komt van het verlaten bedrijfsgebouw op de hoek, dat door de genotzoekers uit Moria lijkt te zijn ingenomen. Een stomdronken Duitse vrijwilliger met bloedende wonden op zijn gezicht en naakt bovenlijf zwaait met een fles. "We vieren hier nog een beetje het Suikerfeest door", bralt hij. De blowende Afghanen kijken ietwat beschaamd toe.

Hussein is al tien jaar op de vlucht vanuit Birma. Toen het leger zijn kamp bezette en lukraak begon te moorden is hij met de buren gevlucht naar buurland Bangladesh, hij heeft zijn familie nooit meer gezien. In Iran hoorde hij dat Europa de grenzen had opengegooid, maar hij kwam te laat. "Nu zit ik hier. Ik wacht al negen maanden op een interview maar er is geen Rohingya-tolk. Ik weet het allemaal niet meer. Mijn hoofd draait", zegt hij terwijl hij op zijn schedel klopt, "ik kan niets meer onthouden."

Mensen als Hussein en Martin moeten beter worden beschermd, vinden hulpverleners op Lesbos. Artsen zonder Grenzen ( AzG) probeert de ernstigste gevallen naar het vasteland te krijgen zodat ze beter behandeld kunnen worden en op een veilige plek kunnen verblijven. AzG heeft een speciale kliniek voor slachtoffers van marteling. De vluchtelingenorganisatie UNHCR heeft bijna 20.000 appartementen op het Griekse vasteland gehuurd voor gezinnen met kinderen en andere kwetsbare groepen. Maar de appartementen zitten vol omdat de zogeheten relocatie - de herverdeling van 54.000 erkende vluchtelingen uit Griekenland naar andere Europese lidstaten - niet op gang komt. Daardoor kan niemand worden doorgestuurd uit Lesbos, waar de spanning in de kampen bij een temperatuur van 40 graden nu een kookpunt bereikt.

Ondertussen schiet de medische screening die migranten bij aankomst op Lesbos ondergaan ernstig tekort. En dat zal niet beter worden nu de officiële noodtoestand voorbij is en hulporganisaties zich wegens gebrek aan geld terugtrekken. Sinds juni nemen de Grieken zelf weer de hulpverlening ter hand en die hebben de medische hulp nog lang niet op orde. Psychische wrakken als Hussein slippen er dus bij de controle gewoon doorheen en glijden verder af in kamp Moria. "De meeste littekens zitten van binnen, die zie je niet", verzucht Tzemos van AzG.

Feitelijk zijn de jonge mannen hier pas echt de klos, zegt Chloe Haralambous van Mosaik Support Center. "Ouderen, alleenreizende minderjarigen en gezinnen krijgen nog wat extra bescherming, maar als je 18 bent moet je het alleen uitzoeken in die hel van Moria. Dit zijn pas net volwassenen die behandeld worden alsof ze niets waard zijn, die gezien worden als indringers, leugenaars en criminelen. Die niets meer over hun eigen leven te zeggen hebben. Dat breekt hun eigenwaarde." Ze wijst erop dat deze mannen in de leeftijdsfase zijn dat ze zich behoren te settelen; een studie afmaken, een baan vinden en trouwen. "De klokt tikt weg en dat voedt hun frustratie. Straks is hun kans voorbij."