Hoe wek je een dode stad weer tot leven?

Over Mosoel hangt een grijsbruin doodskleed. Van puin, van verwrongen staal. Bruggen hangen er geknakt bij. Wegen zitten vol met diepe kraters van ingeslagen bommen. Alleen al in 15 van de 54 wijken in het westelijke stadsdeel aan de oevers van de Tigris zijn 32.000 huizen verwoest. De Grote Moskee van al-Nouri, de universiteit, overheidsgebouwen, winkelcomplexen, het zijn geraamten.

Mosoel is na negen maanden oorlog bevrijd van Islamitische Staat, maar het leven in de Iraakse stad, waar tot 2014 bijna 2 miljoen mensen woonden, moet weer worden aangezwengeld. "De wapens zwijgen, maar de humanitaire crisis woedt voort", zegt Lise Grande, VN-vertegenwoordiger in Irak. Meer dan een miljoen inwoners leven in opvangkampen. Sommigen hebben de hoop opgegeven dat zij ooit nog terugkeren. "De stad is dood. Elke straathoek heeft zijn eigen boze herinnering, geschreven in bloed", zegt de onderwijzer Aisha Abdullah. Maar de meeste inwoners willen terug naar hun stad, om er hun bestaan weer op te rapen.

Hoe breng je een door oorlogsgeweld geteisterde stad weer tot leven? Wouter van der Heijde (41) heeft er ervaring mee. De planoloog heeft vanaf 2007 enkele jaren gewerkt aan de wederopbouw in Afghanistan en Kosovo, namens de VN-organisatie Habitat, die zorg draagt voor sociale en duurzame stedenbouw. "De wederopbouw van Kabul en andere steden in Afghanistan is niet te vergelijken met die van Aleppo of Mosoel, maar er zijn wel degelijk overeenkomsten", zegt Van der Heijde. Er zijn lessen te trekken.

Puinruimen

Les 1: Bij herbouw gaat het niet alleen om bakstenen en cement. "Vanaf het eerste moment moet je de lokale bevolking erin betrekken. Leid handwerkslieden en ambtenaren op. Werk samen met bewoners op straat- en buurtniveau, want zij zijn belangrijk voor het onderhoud van wat je hebt opgebouwd", aldus de planoloog.

Les 2: Geïntegreerde planning zorgt voor gezamenlijke prioriteiten. Het gevaar is groot dat veel partijen langs elkaar heenwerken en lukraak bouwen. "De weg naar het huis van de gouverneur hoeft niet het eerst te worden geasfalteerd. Allereerst moet er puin worden geruimd, moeten de voorzieningen voor drinkwater en sanitair worden hersteld. Elektriciteit is minder urgent want met een houtkacheltje, een olielamp en een zonnepaneeltje kom je ook een heel eind", zegt Van der Heijde.

Na het opruimen zijn de wegen aan de beurt. Zonder goed transport geen herbouw van huizen, bruggen, scholen en ziekenhuizen. Zo gauw de betonmolens draaien is het herstel van de kennisinfrastructuur belangrijk. Onderwijs verbindt mensen, geeft hun idealen om voor te leven.

Les 3: Heb geduld. Reken bij de herbouw van een zwaar gehavende stad op tientallen jaren. Het duurt minimaal vijf jaar voordat het wegennet weer enigszins op orde is en er tienduizenden woningen zijn opgeleverd. Pas na tientallen jaren is de klus echt klaar.

"Geduld geldt ook voor het herstel van het oude erfgoed. Maak er al meteen ruimte voor vrij in de basisplanning, maar begin er pas later aan", aldus de planoloog. Een herbouwde stad moet herkenbaar blijven. Het verleden, de ziel mag niet verloren gaan. Daarom ook zal de Grote Moskee van al-Nouri in al zijn glorie moeten terugkeren. Hulpverleners pleiten voor herdenkingsplekken. Het verdriet moet een ventiel hebben.

Tot zover de theorie. Maar nu de harde praktijk in Mosoel. De regering in Bagdad wappert met een tweestappenplan. Voor stap 1 - drinkwater, stroom en een begin van gezondheidszorg - staan zes maanden. Maar de herbouw van de infrastructuur - stap 2 - is een gigantische klus die elke planoloog hoofdpijn bezorgt. De stad wordt doorsneden door de Tigris. Alle bruggen die de stadsdelen verbonden, zijn zwaar beschadigd. De werkzaamheden zouden vijf jaar duren, aldus Bagdad. Een erg optimistische schatting, want er dreigen drie grote gevaren: aanslagen (IS is verdreven maar niet verslagen), geldgebrek en politieke onrust.

Ketters

Mosoel is een soennitische stad die niet hoeft te rekenen op een royale behandeling uit de hoofdstad, waar de regering de sjiitische meerderheid van Irak vertegenwoordigt. Sinds de inname door IS van Mosoel is de bevolking er herhaaldelijk van beschuldigd dat zij heulde met IS, die sjiieten 'ketters' noemt die de dood verdienen.

Ook de financiering zit vol kraters. Er is minimaal 7 miljard euro nodig (wederom een optimistische schatting) en de enige financiële reserves van Irak zitten in de grond: olie. Maar die brengt door de lage prijs per vat minder in het laatje dan gedacht. Ook bij donorlanden en hulporganisaties klotst het geld niet tegen de plinten. Bovendien loert overal het gevaar van corruptie en rammelen begrotingen. De kosten van de herbouw van een huis in Mosoel zijn begroot op ruim 4.000 euro. Wel erg laag. De provincie Nineveh waarin Mosoel ligt, krijgt dit jaar 52 miljard dinar van de federale regering. Dat lijkt veel, maar omgerekend is het slechts 40 miljoen euro.

Maar de belangrijkste bron van succes zijn de inwoners zelf. Het herstel staat of valt met hun terugkeer. In het bijzonder van artsen, onderwijzers, ingenieurs, winkeliers. In het enkele maanden eerder bevrijde Oost-Mosoel wordt alweer lesgegeven, starten mensen weer hun winkeltje of bedrijfje. "Als ik moet wachten op de regering zit ik te lang op mijn handen", zegt Rafeh Ghanem, ooit eigenaar van een bloeiende zaak in auto-onderdelen. Hij knapt nu met 25 andere zakenlieden een deel van het pand op waarin hun bedrijfjes zaten. "Ik heb hier altijd geleefd. Dit is mijn thuis."

Ook in het net bevrijde West-Mosoel zijn de eerste 'kleine helden' alweer aan het werk. Bij de verwoeste universiteit redden jongeren boeken uit de ashopen van IS. Zo'n 2.000, van de ooit honderdduizenden boeken. "Het is weer een begin", zegt de initiatiefnemer van de actie, de blogger 'Mosul Eye'.

Het zijn initiatieven die een 'verloren' stad nodig heeft om op te krabbelen. Voorbeelden van de veerkracht, waarmee andere oorlogssteden zoals Beiroet zijn herbouwd. Het begint bij de wil om te leven. Om er iets van te maken.