Het najaar van 2017 zal in het teken staan van het “kalifaat” dat in aflopende zaken zit – of liever: uiteenvallende zaken. Na Mosul volgt nu het Syrische Raqqa, een strijd die nog een maand of vier zal duren, en daarna nog de steden Tel-Afar, Hawija en Deir Ezzor. 

Is het probleem van het jihadisme daarmee opgelost? Natuurlijk niet. Misschien zullen de overblijvende IS’ers strijden tot de laatste man, maar evengoed zou het kunnen dat ze hun laatste bolwerken zonder al te veel verlies van manschappen opgeven en oplossen in de regio, om vanuit het ondergrondse in het verzet te gaan.

Tegelijk zijn er nog de fronten in Afghanistan, waar IS nu weer actiever wordt, en Jemen. Vorige week heeft IS er trouwens nog eentje geopend, met zijn eerste aanslag in Gaza. Die vond plaats aan een grensovergang tussen Gaza en Egypte. Je kan ervan op aan dat zowel Egypte als Hamas daar zenuwachtig van wordt: Egypte dat het al zo moeilijk heeft met IS in de Sinaïwoestijn, en Hamas dat IS op de twee miljoen inwoners van Gaza ziet azen. Die zijn radelozer dan ooit na de jarenlange blokkade.

Vergeet niet dat het jihadisme een universum is, en dat radicaal-islamisten gemakkelijk overstappen van de ene naar de andere vaandeldrager, of het nu Al Qaeda is, dan wel IS of, wie weet, een derde hond die met het been op de loop gaat. 

Intussen wordt onze eigen samenleving ontwricht door de toenemende polarisering. Het jihadisme heeft het idee mainstream gemaakt dat de terreur de schuld is van de islam. IS rekruteert dan ook uit onze islamitische bevolking, en dan vooral uit dat deel dat volop op zoek is naar zijn wortels, een zoektocht die dan op een uiterst gewelddadige manier vertaald wordt.

Dat jihadistische gedachtegoed zal wel nog even aantrekkelijk blijven, ook zonder dat er een succesvol “kalifaat” achter zit. De voorbije maanden hebben lone wolves in naam van IS toegeslagen in Londen en Stockholm. Maar het gaat niet alleen om gestoorde enkelingen: in Catalonië omarmde een hele terreurcel beangstigend snel die moorddadige ideologie, ogenschijnlijk zonder dat iemand het merkte.

Door dat fenomeen is de latent aanwezige polarisering acuter geworden. Dat merk je vooral ook aan de identitaire bewegingen in Europa die de wind in de zeilen hebben, aangevuurd door het vluchtelingenprobleem dat in de publieke perceptie blijft aanslepen. In Italië zijn er deze zomer nochtans veel minder vluchtelingen aangekomen dan vorig jaar.

De extreemrechtse beweging Defend Europe stuurt een schip naar de Middellandse Zee om vluchtelingen tegen te houden. In het Amerikaanse Charlottesville marcheren neonazi’s en identitairen door de straten. En in Italië krijgt het fascistische CasaPound behoorlijk wat stemmen in sommige regio’s.  

Aanhangers van de Italiaanse extreemrechtse beweging CasaPound protesteren voor het Italiaanse parlement in april 2013.

Onzekerheid over een veranderende wereld en verlies van identiteit dreigen ons mee te slepen in een tijd van woede die gericht is op de andere. Religie of etnisch nationalisme, jihadisme of neonazisme: allebei vullen ze eenzelfde leemte.

Ze zijn elkaars voedingsbodem. Ze versterken elkaar.

Hoe raken we uit die vicieuze cirkel van polarisering? Dat is de centrale vraag achter mijn nieuwe project Exit. Vroegen we ons met IS in het vizier af hoe je IS het best kunt bestrijden op het terrein, dan gaan we nu een stap verder.

Meisjes die seksslavinnen waren onder IS, hoe re-integreer je die? Kinderen die gebrainwasht zijn en op termijn tijdbommen dreigen te worden voor de samenleving, hoe ga je daarmee om? De menselijke, psychologische en maatschappelijke werven in de fall-out van het “kalifaat”: dat is Exit.

En hoe zit het bij ons? Je kan niet zomaar zeggen dat de terugkeerders ons probleem niet zijn. Wij hebben honderden Syriëstrijders gehad, Frankrijk en Groot-Brittannië duizenden. Daar komen nog eens die homegrown terroristen bij die zelfs niet eens in het “kalifaat” geweest zijn. Ze zijn jonger dan ooit; de jongste dader van de aanslag in Barcelona was amper zeventien!

Wat gaan we met hen doen? Opsluiten? Berechten? Zullen we proberen ze te deradicaliseren? En kan dat wel? 

Foto: Koerdische strijders met een gevangene die ze ervan verdenken een uit Mosul gevluchte IS-strijder te zijn.

Na de Tweede Wereldoorlog zijn sommige nazi's succesvol gederadicaliseerd. De programma’s die zij toen doorlopen hebben, zouden we op terugkeerders kunnen toepassen. Je kan je wel afvragen of je moet proberen de mindset van extremisten of extreem-radicalen te deradicaliseren, of dat je gewoon de gewelddadige uitwassen moet aanpakken zodat ze gesocialiseerd worden, maar niet per se gederadicaliseerd. Misschien kan je de hoofden van de mensen niet veranderen, maar wel hun gedrag.

Nederlandse onderzoekers hebben het over reradicaliseren. Niet het radicaal zijn op zich is problematisch, stellen zij, wél de extremistisch rechtse of salafistische uitwassen ervan. Presenteer jongeren waarden waar ze radicaal in kunnen geloven zonder dat het problematisch wordt. Humanisme bijvoorbeeld, of democratie. 

Zelf zou ik willen pleiten voor een preradicaal traject: vermijden dat nog meer jongeren in die val trappen, zowel van jihadisme als van white power. Hoe ga je daarmee om in de scholen? Dat zijn de problemen waar we nu mee te maken zullen krijgen, ver voorbij het gooien van bommen. 

Laat ons in godsnaam een fase verder denken.