Valeria Luiselli: "We kunnen het ons niet meer permitteren om apolitiek te zijn"

Volgens Unicef ontvluchten elke maand duizenden kinderen uit Centraal-Amerika het geweld van bendes en de verstikkende armoede, en reizen ze al dan niet onder begeleiding van mensensmokkelaars - die men 'coyotes' noemt - naar de Verenigde Staten. Het merendeel komt uit Honduras, Guatemala en El Salvador. Hun traject duurt enkele dagen, en is levensgevaarlijk. De meesten liften als verstekeling mee met La Bestia, de vrachttrein die dwars door Mexico tot aan de VS rijdt. Als ze dat overleven, riskeren ze ook nog te worden ontvoerd, verkracht of vermoord.

Wie de grens over raakt, weet wat hem of haar te doen staat: op zoek gaan naar de grenspolitie en zich aangeven. Want hoewel kinderen die met een van hun ouders reizen onverwijld worden gedeporteerd of gevangengezet, hebben niet-begeleide kinderen in de VS het recht om gehoord te worden door de immigratierechtbank. Ze hebben normaal gezien twaalf maanden de tijd om een advocaat te zoeken om hen bij te staan tijdens de eerste hoorzitting.

Tussen oktober 2013 en juni 2014 liep het aantal aan de Amerikaans-Mexicaanse grens gedetineerde minderjarigen op tot 80.000. De Mexicaanse schrijfster Valeria Luiselli (34), die op dat moment zelf op haar green gard wachtte, raakte verontrust door de krantenberichten over de plotselinge stijging van het aantal kindvluchtelingen. Ze ging de kwestie op de voet volgen.

Niet alleen aan de grens, maar ook in de bureaucratische mallemolen liet de crisis zich voelen. Om de juridische flessenhals te ontstoppen, stelde de regering Obama in die periode een bijzondere maatregel in: de priority juvenile docket moest ervoor zorgen dat de dossiers van de Latijns-Amerikaanse kinderen voorrang kregen. In plaats van een jaar hoefden ze maar 21 dagen te wachten op een hoorzitting.

Wat op het eerste gezicht een mensvriendelijke procedure leek, draaide uit op een vergiftigd geschenk. Omdat in zulke korte tijd een jurist vinden quasi onmogelijk is, hield de priority juvenile docket vooral in dat de uitzettingsprocedures met 94 procent werden versneld.

Als haar eigen migratie-advocate wordt gevraagd om pro Deo op te treden voor kinderen die voor de migratierechtbank in New York moeten verschijnen, en haar uitlegt dat de meeste kinderen geen Engels spreken, aarzelt Luiselli geen seconde: ze biedt zich aan als vertaalster. Om juristen te helpen inschatten of een kind kans maakt in de rechtbank, moet zo'n kind veertig vragen beantwoorden. 'Waarom ben je hier gekomen?' 'Waar zijn je ouders?' 'Ben je hier gelukkig?' 'Heeft iemand je onderweg pijn gedaan?' Hun antwoorden probeerde Luiselli dan telkens te interpreteren en tot een coherent verhaal te breien, een relaas dat sterk genoeg is om een jurist en een rechter te overtuigen.

Uiteindelijk zou ze tientallen verhalen uit eerste hand horen. Diezelfde vragen vormen de structuur van Vertel me het einde, waarin Luiselli de kwestie ontrafelt. Door antwoorden te formuleren op de vragen, cirkelt ze rond de crisis, bestudeert ze die vanuit verschillende perspectieven. Hoe verder de lijst vordert, hoe meer ze de kern van het probleem insluit: wiens probleem is dit eigenlijk? Wie heeft dit veroorzaakt?

Sinds haar debuutbundel Valse papieren (2013) ontpopt Luiselli zich als een frisse en fel gewaardeerde literaire stem. Zowel in haar filosofische essays (Sidewalks) als in haar fictie (De gewichtlozen, De geschiedenis van mijn tanden) onderzoekt ze thema's als stedelijkheid, verandering, transitie, of zaken waarvoor men maar zelden oog heeft, zoals lege ruimtes in de stad. Haar stijl is meditatief, poëtisch en beeldend, haar inspiratie put ze uit het nomadenleven dat ze leidde met haar vader, die diplomaat was.

In die zin is Vertel me het einde anders. Terwijl Luiselli met haar vader in Zuid-Korea en Zuid-Afrika vertoefde, voerde haar moeder, een vermaarde zapatista, actie in het Mexicaanse Chiapas. De appel valt niet ver van de boom: dit is een activistisch boek. Luiselli's woede en verontwaardiging zijn weliswaar gedoseerd, maar haar toon is urgent. En hoewel het geen pamflet is, bevat het wel dezelfde glasheldere kwaliteit als de maatschappelijk geëngageerde teksten van illustere voorgangers als Octavio Paz, Carlos Fuentes en Gabriel García Márquez, die zich ook niet onbetuigd lieten in het politieke debat. Inspireerden ze haar?

Valeria Luiselli: "Je kunt onze generaties niet vergelijken. De Latin American Boom-generatie bestond uit intellectuelen van wie verwacht werd dat ze zich mengden in het publieke debat. Mijn generatie keerde zich net af van die rol. Niet dat we lak hebben aan de maatschappij, maar we willen vrij zijn om te kiezen waarover we schrijven. Dat verandert nu wel, razendsnel zelfs. De wereld staat op instorten. We kunnen het ons niet meer permitteren om apolitiek te zijn."

Een citaat: 'Als ik dit verhaal niet zou opschrijven, zou het geen zin hebben om ooit nog iets anders te schrijven.' De noodzaak was groot.

Valeria Luiselli: "Dit essay móést ik inderdaad schrijven. Ik was zo boos over de manier waarop die kindvluchtelingen in de VS worden behandeld. Zoveel schrijnende verhalen, maar toch kijkt de wereld amper naar hen om. Wat ik niet had kunnen voorzien toen ik het essay in 2015 schreef, is dat de hoogdringendheid sindsdien alleen maar toeneemt. Ik had nooit durven dromen dat Donald Trump het tot president zou schoppen. De wereld is sindsdien nog harder geworden. Als die tendens blijft duren, dan is dit boek maar het topje van de ijsberg. Dan zullen er nog veel boeken nodig zijn om de wantoestanden aan te kaarten."

U bent Mexicaanse, maar woont in New York. De toekenning van uw greencard had veel voeten in de aarde, en deze president heeft het ook nog eens gemunt op Mexicanen. Bent u niet bang om uw verblijfsvergunning te verliezen?

(lacht) "Ik heb net een maand op Sicilië doorgebracht, ik zou daar ook wel kunnen wonen. (herpakt zich) Het zou anders niet de eerste keer zijn dat schrijvers met een uitgesproken politieke mening op een zwarte lijst belanden. Carlos Fuentes werd in de jaren 60 verschillende keren een Amerikaans visum geweigerd omdat de FBI hem als een communist beschouwde. Vandaag lijkt het bijna onmogelijk dat een schrijver het land wordt uitgezet voor kritiek op dat land.

"Anderzijds zijn er dit jaar al zoveel dingen gebeurd die we niet voor mogelijk hielden. We beschouwen onze burgerrechten als vanzelfsprekend, maar ze zijn fragiel, zelfs in westerse landen.

"Het fascisme is niet langer een donkere periode die we kennen uit de geschiedenisboeken. Het is opnieuw actueel. De angst dat we weer op een totalitair regime afstevenen, is niet ongegrond."

De recente gebeurtenissen in Charlottesville getuigen daarvan.

"Misschien is een van de weinige positieve gevolgen van het presidentschap van een gek als Trump wel dat we wakker werden geschud. Het mag duidelijk zijn dat white supremacy en racisme geen randfenomenen zijn, of iets wat enkel de zwarte bevolking bedreigt. Sinds Trump de Mexicanen viseert, zien mensen dat racisme ook hispanics en de inheemse volkeren treft. Die groepen worden te vaak vergeten. Dat ook hun problemen nu op tafel liggen, is een goede zaak. Het dwingt mensen zich te verenigen en te reageren tegen die white supremacy."

Trump hangt als een donkere wolk boven dit gesprek, maar op het moment dat de crisis uitbrak, stond Obama nog aan het roer. De wantoestanden die u beschrijft, zijn eigenlijk voor zijn rekening.

"Obama lijkt wel een heilige, en in vergelijking met Trump is hij dat ook. Maar hij beging wel degelijk misstappen. Zijn oplossing voor de vluchtelingencrisis, die snelprocedure voor niet-begeleide kinderen uit Centraal-Amerika, bleek een kwalijke zaak.

De organisaties die de belangen van migranten behartigen hadden geen tijd meer om dossiers voor te bereiden. Een heleboel kinderen werden tijdens de Obama-legislatuur teruggestuurd voordat ze een pro-Deoadvocaat vonden. Alleen hadden we geen oog voor zijn fouten. Hij was zwart, hij was progressief, hij was intelligent. Hij was alles waar we in geloofden. Dat vertroebelde onze kritische blik."

U schetst met de kinderexodus een gruwelijk plaatje. Veel van de kinderen die de reis naar de VS maken, sterven, verdwijnen of worden misbruikt. Ook zodra ze de grens over zijn, zijn ze niet veilig. Ondanks de hulp van veel vrijwilligers, valt de meerderheid van de kinderen door de mazen van het net, ze worden teruggestuurd. Is al die inzet niet meer dan een druppel op een hete plaat?

"Denken dat het allemaal niets uitmaakt, is vooral een gemakkelijk excuus voor onverschilligheid. Je mag humanitaire hulp niet in statistieken gieten. Zelfs als je één kind kunt helpen, maak je een verschil. Ook vele kleintjes maken een groot. Het mantra van 'yeah, whatever' is schadelijk voor een samenleving. Het ontmoedigt ook mensen die graag willen helpen.

"Een tijdje geleden kreeg ik een brief van een vrouw die als vrijwilliger in een opvangcentrum voor vluchtelingen in Michigan werkte. Ze kreeg haar familie maar niet uitgelegd wat ze daar precies deed. Toen het opvangcentrum sloot, gaf ze er de brui aan. Maar nadat ze mijn boek las, heeft ze zich aangemeld bij een andere organisatie. Het doet me plezier dat ze een hernieuwde drang voelde om actief mee te bouwen aan een betere samenleving. Dat hebben we nu nodig."

U filtert uw moederschap niet uit uw observaties, wel integendeel. U vraagt zich af of uw kinderen zo'n gevaarlijke reis zouden overleven, of ze wel voor zichzelf kunnen zorgen. Lijkt de westerse beschermende opvoeding niet een beetje absurd bij het zien van zoveel leed?

"Pamperen we onze kinderen te veel? Hoe zouden we ze dan wel moeten opvoeden? Dat vraag ik me al jaren af. Ik heb er tot nu toe geen eenvoudig antwoord op gevonden. Wat ik wel weet, is dat we mensen uit derdewereldgebieden zoals Latijns-Amerika snel tot 'slechte ouders' bombarderen omdat ze hun kinderen achterlaten bij familie om in de VS te kunnen werken. Men ziet dat als verwaarlozing, terwijl die mensen net alles doen wat ze kunnen om hun kinderen een beter leven te geven. Wat weten wij trouwens af van armoede, of van geweld?

"Feit is dat die zaken een zware impact hebben op het concept familie. Criminele bendes doen daar hun voordeel mee, want ze vervangen de familie als de plek waar je thuishoort. We moeten ons idyllische beeld van ouderschap dus wel een beetje bijstellen, al was het maar door goed te beseffen dat mensen soms geen keuze hebben."

Om de vluchtelingencrisis aan te pakken, moet de VS de moed hebben om het grotere plaatje te erkennen, zegt u. Wat bedoelt u daarmee?

"Dat alles met elkaar verbonden is. Nu handelt men alsof die kinderen een vreemde, besmettelijke ziekte zijn die het land bedreigt, terwijl het probleem net zo goed wordt veroorzaakt door de VS. Want waarom vluchten die kinderen? Om te ontkomen aan het geweld van de straatbendes die hen proberen in te lijven, en hen vermoorden als ze weigeren. Hoe komt het dat die bendes zoveel macht hebben? Sinds de drugsoorlogen in Mexico zijn er geen capo's meer, wat maakt dat bepaalde kartels nog veel gewelddadiger zijn geworden, wat ook gevolgen heeft voor de straatbendes in Centraal-Amerika.

"En dan is er de pijnstillercrisis in de VS. Tachtig procent van de pijnstillers op basis van opioïden - zoals morfine en codeïne - wordt geslikt door Amerikanen. Sinds men het gebruik van pijnstillers aan banden probeert te leggen, schakelden veel mensen over op heroïne. De ene verslaving wordt ingeruild voor een andere. Dezelfde criminele bendes die Guatemala, Honduras en El Salvador onveilig maken, zijn volop geïntegreerd in de steden en stadjes in de VS. Het heeft dus geen zin om naar bendegeweld te kijken als iets wat zich ver van ons bed afspeelt. Het hele noordelijk halfrond is erbij betrokken."

Zolang die noordelijke hemisfeer onwetend blijft en de andere kant uitkijkt, verandert er niets.

"Dat is de taak van de media. Waarom is er in Europa zo weinig gerapporteerd over die crisis? Waarom tikte men Obama niet op de vingers? Landen en continenten moeten elkaar net in de gaten houden. Doen ze dat niet, dan passeren de vreselijkste dingen ongezien. Maar ook wij, het publiek, dragen hierin een absolute verantwoordelijkheid. We moéten aandachtig en alert blijven."