IJzeren dame Laurette Onkelinx werd geraakt op haar ene tere punt: moederliefde

Woensdag, even over elven in de Kamer. De stem van Laurette Onkelinx laat emotionele tremolo horen, en vier minuten ver in haar afscheidsrede lijkt ze te breken. Ze heeft het dan over de opofferingen die haar familie heeft moeten brengen voor haar carrière. “Ik word altijd emotioneel als het over mijn kinderen gaat”, zegt ze tussen verbeten tranen door. “Vervelend. Echt vervelend.”

IJzeren Laurette, geroemd en gevreesd als ‘mitraillette’ en ‘passionaria’, blijkt dan toch van glas te zijn. En nu is ze gebroken.

Het is een veilige gok dat de emoties oprecht zijn. Al wie met haar samenwerkte, bevestigt dat aan haar intense moedergevoel niet getwijfeld moet worden.

Een schuldgevoel, dat ook. “Niemand is de moeder die ze hoopt te zijn”, zegt ze in een carrière-interview in De Morgen in de zomer van 2015.

Niet alles verliep altijd van een leien dakje ten huize Onkelinx. Een eerste huwelijk loopt spaak, haar twee oudste kinderen hebben het moeilijk op school. Dochterlief komt in het nieuws als ze op haar zeventiende samen met een drugsdealer wordt opgepakt. In interviews vertelt de moeder-toppolitica er zonder schroom over. Haar verantwoordelijkheid als druk bezette ouder ontloopt ze niet.

Ligt hier ook de sleutel voor dat verrassende vertrek, ruim één en twee jaar voor de volgende lokale en nationale verkiezingen?

Natuurlijk is er het besef dat haar politieke loopbaan in het herfsttij zit, de verbittering over de politieke chaos in Franstalig België, de aansprakelijkheid voor wat onder haar voorzitterschap misging bij de PS Brussel. Dat verklaart nog onvoldoende waarom ze juist nu haar exit aankondigt.

Wat dan wel? De kinderen. In de marge van de affaire-Samusocial, waarbij getrouwen Yvan Mayeur en Pascale Peraïta in de kassen van de daklozenopvang graaiden, raakt ook het gezin Onkelinx in opspraak.

Het is deze krant die uitbrengt dat ook dochter Onkelinx een baantje heeft gehad bij vzw Samusocial. Met privékwesties van politici moet je uitkijken, maar in dit geval achtte de redactie het nieuws relevant omdat het de diepe verwevenheid van de Brusselse PS in de vzw illustreert. Het wordt een mediastorm.

“Dat heeft haar gekraakt”, meent Jean-Marc Nollet, haar naaste collega als Kamerfractieleider voor Ecolo. “Dat ze haar gezin niet heeft kunnen beschermen tegen die maalstroom was voor haar het einde.”

Verbaasd over haar exit is Nollet dan ook niet. “Sinds die dag zag ik het aankomen.”

Hij niet alleen. “Het was niet de emmer, maar het was wel een dikke druppel die de emmer deed overlopen”, zegt Saar Vanderplaetsen, haar Nederlandstalige woordvoerster sinds zeventien jaar.

Het gezin is het tere punt in haar pantser. Wie haar kent, is niet verbaasd. Vanderplaetsen: “Laurette is geen vrouw van spectaculaire hobby’s. Als ze niet moet werken, is ze liefst gewoon thuis, met man (topadvocaat Marc Uyttendaele) en kinderen.”

Troostprijs

Laurette la mitraillette: warm voor wie ze privaat liefheeft, explosief voor wie ze professioneel misprijst. Wie haar profiel wil schetsen, raakt niet voorbij de furie waarmee ze premier Charles Michel (MR) en de N-VA-regeringsleden Jan Jambon en Theo Francken aanviel in de Kamer bij de start van het huidige kabinet. “Dat was niet gespeeld”, meent Ecolo-collega Jean-Marc Nollet. “Zo is ze. Ook op de conferentie van de fractievoorzitters. Voor of achter de schermen is er geen verschil.”

Maar: zo fel als ze in dossiers en tegenstrevers bijt, zo charmant is ze in de persoonlijke omgang. Joëlle Milquet (cdH), Johan Vande Lanotte (sp.a), zelfs haar vroegere studiegenoot Didier Reynders (MR): het worden vrienden. Nollet: “Daar had ze het lastig mee in haar nieuwe functie. Charles Michel zou ze met huid en haar opvreten, maar Reynders interpelleren lukt moeilijk. Voor haar blijft dat toch een compagnon van jaren.”

Na die verschroeiende start in 2014 als oppositieleider, schakelt ze terug. Tactisch, maar ook vanuit het besef dat dit weleens langer kan gaan duren dan verhoopt. Een Brusselse insider: “Elio en Laurette waren er echt van overtuigd dat die hele Charles Michel na zes maanden weer bij de koning zou staan. En dat zij dan hun rentree zouden maken. Laurette had Brussels minister-president kunnen worden, maar ze wachtte liever tot ze weer federaal geroepen zou worden.”

Het loopt anders, en ook dat drijft haar naar een vervroegde exit. “Als je als topminister decennialang middenin de actie hebt gestaan, dan is het in de Kamer toch allemaal wat minder”, ondervindt Saar Vanderplaetsen. “Zelfs in een onderzoekscommissie, is er dat gevoel: ‘O, is het dit maar?’”

Het fractievoorzitterschap is een troostprijs. Onkelinx wil de hele partij leiden. Een ultieme ambitie sinds jaren, en na de stembusgang van 2014 acht ze haar moment gekomen.

Maar de sluwe Elio Di Rupo is haar te snel af. Hij schuift gauw plaatsvervanger Paul Magnette opzij en kondigt uit het niets vervroegde interne verkiezingen aan, met zichzelf als kandidaat-voorzitter. De altijd partijgetrouwe Onkelinx verbijt de ontgoocheling met bevroren glimlach. Haar verantwoordelijkheid voor de Brusselse affaires ontneemt haar de illusie dat ze in 2019 nog een kans krijgt.

Veel liefde is er tussen Elio en Laurette nooit verloren gegaan. Daarvoor zijn de ambities te gelijklopend. Het verstandshuwelijk houdt niettemin al dertig jaar stand. Ze ontzien elkaar: de ene krijgt de partij als speelveld, de ander de regering; de ene Wallonië, de ander Brussel. Als Di Rupo in 2012 premier wordt en Onkelinx vice, is de rolverdeling helder: hij good cop, zij bad cop, landsbelang versus partijbelang.

Brussel-Waterloo

De politieke loopbaan van Onkelinx valt uiteen in twee, bijna gelijke stukken. Luik en Brussel, waarnaar ze in 2001 verhuist.

Of die verhuizing opdracht of vrije wil is, blijft onduidelijk. In het uitstekende boek Histoire secrète du PS liégeois oppert journalist François Brabant meerdere verklaringen. Privé komt Brussel beter uit dan het verre Luik; Brussels PS-leider Philippe Moureaux ziet in haar de perfecte troonopvolgster.

Maar ook de diepe, gevaarlijke rivaliteit en het zeer ouderwetse machismo van de Luikse clans jagen haar weg. Na haar vertrek hebben die clans het rijk vrij. ‘Publifin’, de moeder van alle mandaataffaires, is er het rechtstreekse gevolg van.

In Brussel grijpt Onkelinx als vanzelfsprekend de macht. Zachtjes – te zachtjes – borstelt ze de oude PS van Charles Picqué en Freddy Thielemans buiten.

Met Philippe Moureaux verzuurt de relatie. Onkelinx kiest voor Schaarbeek, waar ze nooit burgemeester kan worden. En dus niet voor Molenbeek, waar ze Moureaux had moeten opvolgen. Dat ze toestaat dat Yvan Mayeur in 2012 de onderhandelingen over de Brusselse gemeentecoalities overhoop haalt, waardoor de PS naast de sjerp in Molenbeek grijpt, bezegelt de breuk.

“Onkelinx is een machtspolitica”, ondervindt Arnaud Pinxteren, Brussels voorzitter van Ecolo. “Van ons moet ze niet veel weten. Ze regelt haar zaakjes liever met de toppers van MR of cdH. Maat ze heeft wél een visie op de stad. Voor de PS is dat al ongezien.” Die ambitie kwam altijd in de vorm van extra federale middelen, via fondsen waar ze zelf op toeziet.

Toch wordt Brussel haar Waterloo. Hoe kan een zo met de macht vertrouwde politica zo blind blijven voor de excessen? “De Brusselse PS leiden is een fulltime job”, zegt een socialist. “Net zoals ze in Luik niet geïnteresseerd was in die intercommunale netwerkjes, heeft ze in Brussel nooit geïnvesteerd in de catacomben van de partij. Dat liet ze aan haar luitenanten. En die zijn onbetrouwbaar gebleken.”

Nog altijd blijft ze trouw aan de medestanders die haar mee ten onder brachten. Over Yvan Mayeur zegt ze zuinig dat hij “een fout” gemaakt heeft.

“Het is een generatiekwestie”, denkt een jongere PS-insider. “Elio en Laurette werden groot in een partij die wel tegen een stoot kon. Terwijl wij smeken om snelle reactie, ageren zij behoedzaam. Bij Elio ligt dat persoonlijk. Sinds hij zelf ten onrechte beschuldigd werd van pedofilie, laat hij, par principe, niemand vallen zonder eerlijke procedure, ook al kost het tijd.”

Ook Onkelinx blijkt te ongevoelig voor de veranderende tijden. Arnaud Pinxteren: “Iedereen in de Brusselse politiek kent Yvan Mayeur. Ik zeg niet dat Onkelinx weet had van alle gegraai, maar ze wist wel dat hij met zijn temperament en ambitie een risicopatiënt was.”

Met imagoschade houdt ze zich niet bezig. Die bijna principiële blindheid voor perceptie komt haar duur te staan. Deontologische vragen bij de vele overheidscontracten van haar man-topadvocaat wimpelt ze evenzeer af. “Belachelijk”, noemt ze de kritiek in De Morgen. “Als mijn man de Belgische staat niet zou mogen verdedigen, dan zou de staat een van haar beste raadgevers verliezen.”

Madame Sécu

Er is geen Vlaming die Laurette Onkelinx zo doorgrondt als Saar Vanderplaetsen. Pas afgestudeerd krijgt ze in het najaar van 2000 een telefoontje van haar oud-professor en huidig VUB-rector Caroline Pauwels. Die heeft gehoord dat het kabinet-Onkelinx dringend op zoek is naar Nederlandstalige versterking op de persdienst. Of dat wat voor haar is?

Zeventien jaar later staat Vanderplaetsen nog altijd aan de zijde van haar chef. “Van Laurette hoefde ik geen PS-lidkaart te nemen, maar ze wilde wel weten op wie ik gestemd had. Dat was toen Agalev en de SP. Daar kon ze mee leven.”

Die loyauteit van haar omgeving is een van haar sterke punten, zegt Vanderplaetsen. “Cabinetards gaan door het vuur voor haar. Omdat ze weten dat als zij een sterk dossier hebben, ze het in vertrouwen kunnen doorgeven. Laurette zal de bal niet lossen.”

Een omschrijving waar ook tegenstrevers niets op afdingen. “Haar onverzettelijkheid is legendarisch”, herinnert Karel De Gucht zich. In de paarse jaren was hij als partijvoorzitter namens Open Vld vaak haar rechtstreekse tegenstander. “Dan ging ze in een nachtelijk beraad met een dekentje op de schoot lekker rusten. Verhofstadt moest haar maar wekken als hij dacht een compromis te hebben voor haar.”

Met paars-groen, vanaf 1999, wordt Laurette Onkelinx de eerste vrouwelijke vicepremier van het land – samen met Isabelle Durant van Ecolo. Over die paarse regeringsjaren onder Verhofstadt spreekt ze in haar afscheidsinterview in Le Soir met opvallende affectie. “Alles wat geblokkeerd zat, hebben we gedaan. Een explosie van creativiteit.”

Aan die periode houdt Karel De Gucht een wat nuchterder herinnering over. Niet de ethische vrijheid was het bindmiddel van paars, wel een harde deal: lastenverlagingen voor de liberalen, in ruil voor alternatieve financiering voor de sociale zekerheid.

“We moeten daar eerlijk in zijn”, zegt De Gucht nu. “Paars heeft toen de kosten van de sociale zekerheid laten ontsporen. Als vandaag de begroting niet rond raakt, ligt daar toch een van de oorzaken. In de ziekteverzekering was er toen een jaarlijks groeipad van 4 procent bovenop de inflatie. Krankzinnig, maar Laurette bewaakte die afspraak als een leeuwin. Ik kon het haar niet eens kwalijk nemen, het stond in het regeerakkoord.”

Het in stand houden van de sociale zekerheid zoals we ze kennen, is het politieke levenswerk van Laurette Onkelinx, zelf, net als Di Rupo, de eerste in haar gezin die mocht voortstuderen.

Vanaf 2007 combineert ze de topportefeuilles Volksgezondheid en Sociale Zaken. Ze is nu Madame Sécu, op het toppunt van haar politieke macht. Saar Vanderplaetsen: “Na 2007 heeft ze haar belangrijkste werk afgeleverd, al was het minder zichtbaar: de financiering van de sociale zekerheid garanderen.”

Het levert haar ter Vlaamse rechterzijde de hoon op van oud-links conservatisme. Meer dan haar generatiegenoot Elio Di Rupo, met wie ze in 1987 als neofiet in de Kamer binnenkomt, is Laurette Onkelinx socialiste van de Franse PS-slag: vrijzinnig, travaillistisch, dirigistisch.

Kinderen gegijzeld

Toch doet dat clichébeeld van bloedrode passionaria haar politieke betekenis tekort. Haar faam verwerft ze juist door als jonge minister-president en minister van Onderwijs, halfweg de jaren 1990, keihard te onderhandelen over grote onderwijshervormingen.

Tegen vakbonden, studenten, soms gewelddadige massabetogingen en sindsdien in dit land ongeziene stakingsgolven in. Onvoorstelbaar vandaag, maar van februari tot mei 1996 is in Franstalig België een maandenlange onderwijsstaking gehouden tegen de besparingsplannen van Onkelinx.

Het wordt een trauma. Tot dan was Laurette Onkelinx de immer goedlachse en charmante chérie van de Waalse arbeidersbeweging. Dochter van Gaston, de oersocialist, de arbeider-volksvertegenwoordiger; geboren in Ougrée in de schaduw van de Luikse hoogovens. En nu keert ze haar ijzeren wilskracht tegen de beweging.

Onkelinx verpinkt niet, zelfs niet als haar kinderen een tijdje gegijzeld worden door boze manifestanten op hun basisschool. Ze haalt haar slag, min of meer, thuis: er komt een genereuze eindeloopbaanregeling voor ouder onderwijspersoneel. (Waarmee ze, zoals critici aanstippen, de factuur doorstuurt naar de NV België)

Aan dat massale verzet gaat eerder studentenprotest vooraf. Huidig Waals volksvertegenwoordiger Philippe Henry (Ecolo) leert als studentenleider het onderhandelingstalent van Onkelinx kennen. “Een sluw tacticus”, zegt Henry. “Op een zondag was ik te gast in een tv-show. De bevoegde minister, Michel Lebrun (PSC, cdH) zou bij de concurrentie gaan zitten. Onkelinx heeft toen speciaal op dat uur een extra ministerraad bijeengeroepen om hem van tv weg te houden. Daar heeft ze me toen voor gebeld. Zo hield ze de lijnen open.”

De onderwijstrubbels maken Laurette Onkelinx politiek volwassen. Als jonge dertiger kwam ze aan het hoofd te staan van een bankroete Franse gemeenschap, verwaarloosd door slechte institutionele onderhandelingen van haar voorgangers. Saneren is de enige optie.

Het conflict leidt tot een ander sterk bindmiddel voor die toekomstige paarse coalitie: een geheim akkoord over de herfinanciering van het Franstalige onderwijs. De staatshervorming die daaruit voortvloeit doet de VU splijten. En doet de N-VA ontstaan.

Heeft Laurette Onkelinx dan aan de wieg gestaan van de N-VA? Zoals een vlinderslag in de jungle een orkaan kan doen ontstaan.

Existentiële crisis

Zo zit de carrière van Laurette Onkelinx geprangd tussen twee existentiële crises van de Parti Socialiste. Begonnen in Luik, te midden het brutale affairisme dat in 1991 zou leiden tot de moord op André Cools. Geëindigd in Brussel, verraden door enkele van haar machts- en geldhongerige secondanten.

Het is ook telkens een moment van politieke omwenteling. De affaires én de diepe sanering in het Franstalige onderwijs lokt jonge progressieven van de PS naar Ecolo. In 1999, na het minister-presidentschap van Onkelinx, verliest de PS in Wallonië 6 procent.

Ook nu staat er weer een radicaler en mogelijk nog disruptiever alternatief klaar: de PTB. Al voorspelt een Brussels toppoliticus: “De ondergang van de PS wordt overschat. Hun netwerk in de stad is intact, hun etnische basis ook. Als ze niet elkaars kop gaan inslaan, zie ik ze nog verrassen.”

Die burgeroorlog vermijden, wordt de laatste opdracht van Laurette Onkelinx, de waarschijnlijk machtigste politica uit de vaderlandse geschiedenis.