De titel "Over de grens" verwijst naar de bruikleengever. Het Suermondt-Ludwig-Museum in Aken vaardigde honderd voorwerpen af naar Leuven. Dat museum heeft een van de grootste collecties beeldhouwkunst ter wereld. Maar het gaat niet om Duitse beelden. De kunstwerken komen uit Leuven, Antwerpen, Mechelen, Brussel, het Maasland en de Noordelijke Nederlanden. Wij waren bijzonder vroom rond 1500. Mogelijk omdat het protestantisme in aantocht was. 

De werken uit Aken gaan de confrontatie aan met stukken uit de eigen collectie van M. Wie uit de katholieke zuil komt, zal de iconografie van de beelden best wel begrijpen. In kerken, scholen, woonkamers en ziekenhuizen stonden tot in de jaren 70 zeemzoete pleisteren kopieën van die oude voorstellingen. Hieronder 5 tips die als sleutel kunnen dienen om de tentoonstelling open te breken voor iedereen. 

Vanaf 1450 maakten beeldhouwers in Mechelen de zogenoemde "poupées de malines" in gepolychromeerd notenhout. De kinderlijke en eenvoudige beeldjes van 30 centimeter groot stellen veelal vrouwelijke heiligen voor en waren bedoeld voor persoonlijke devotie, al of niet aan een huisaltaar. De letter "M", van Mechelen, zit verstopt in de kledij. De beeldjes duiken ook op in de heel typisch en exclusief Mechelse "Besloten Hofjes", naïeve bas-reliëfs en retabels die het utopische leven in abdijen en begijnhoven voorstellen.  

Kleinschalige religieuze beeldhouwwerken in hout waren erg populair in Antwerpen, vanaf 1470. Vaak ging het om haastige serieproductie, ook bestemd voor de uitvoer. De kwaliteit, inbegrepen van dit werk dat de besnijdenis van Jezus voorstelt, is daarom nogal middelmatig. De ambachtslui stelden hun werk ten toon in heuse showrooms. Toch is deze "Besnijdenis" een aandoenlijk en intiem werkje, dat de impact van de heelkundige ingreep op een klein jongetje treffend weergeeft. Meer dan een eeuw later maakte Rubens onwaarschijnlijk mooie circumcisieschetsen. Net nu is er bij ons trouwens heibel over de besnijdenis. 

In de middeleeuwen was Petrus de patroonheilige van Leuven, maar de toenmalige Petrusretabels zijn zo goed als verdwenen, en dat heeft te maken met de iconoclastische beeldenstorm. Het was een huzarenstuk om dit 200 kilogram zware en fragiele retabel naar M te krijgen.  De drie overblijvende panelen vertellen de legende van Petrus. Kleur en verguldsel, en twee extra vleugels, zijn in de loop der eeuwen verdwenen. Het werk heeft er een ware kalvarie opzitten. Het is rond 1500 gemaakt in Gelre in Nederland, stond lange tijd in een kerk in Venray. In 1835 kocht een Engelse verzamelaar het retabel en in 1908 dook het op in Berlijn op een kunstmarkt. Vandaar reisde het naar Aken. Nu komt het thuis in Leuven. Oorspronkelijk, tot in de 19de eeuw, was het de bedoeling dat dit retabel in de kerk gesloten bleef, om alleen op feestdagen ter aanbidding te worden geopend.   

Ecce-homo-afbeeldingen zijn altijd aangrijpend en dramatisch. Ze tonen de gemartelde Christus net voor de eindfase van zijn lijden. Niet alleen is hij deerlijk toegetakeld, maar hij wordt ook nog vernederd. Ziehier de mens. Deze ecce homo uit het jaar 1500 stond in een Leuvense kerk zo opgesteld dat de gelovigen ernaar moesten opkijken. Oorspronkelijk was het beeld realistisch beschilderd, zodat Jezus erg menselijk leek, en zijn pijn bijna tastbaar. Dit Leuvense exemplaar is ruwer en plomper dan vergelijkbare afbeeldingen uit Antwerpen.  

Ooit waren er twaalf dergelijke Mechelse retabels, één maar bleef bewaard. De scène met de aanbidding van de drie koningen is zeer uitvoerig en prachtig gedetailleerd uitgewerkt.  Onder een gotische stenen boog heeft Maria het Christuskind op haar schoot. Voor haar knielt de eerste koning met in zijn handen een beker om die door het kind te laten zegenen. De achtergrond is een landschap met een kudde schapen en de muren van Jerusalem. In de middelste nis bovenaan valt een kleine Sint-Christoffel te herkennen. Oorspronkelijk had het retabel geschilderde zijluiken, het was dus het middelste deel van een drieluik. 

"Over de grens" is een leerrijke en af en toe ongewild grappige tentoonstelling. En u verdient er een volle aflaat mee. De impact van dit soort hagiografische beeldvorming duurde tot in het leven van onze (over-)grootouders; en is dus een onlosmakelijk stuk Vlaamse cultuur. Tot eind mei in M Leuven.  

Foto's Suermondt-Ludwig-Muse