Europa wacht op Merkel

De Duitse kiezer heeft gesproken. Het resultaat is bekend, de coalitie­vorming kan beginnen. Een ding was al voordien zeker: Angela Merkel zal voor de vierde keer bondskanselier worden. Als ze de volledige termijn uitdoet, zal ze 16 jaar de Duitse regeringsleider geweest zijn. Nu al is ze de Europese regeringsleider met de langste staat van dienst. Ze heeft de voorbije 12 jaar al 4 Franse presidenten, 5 Belgische (Guy Verhofstadt, Yves Leterme, Herman Van Rompuy, Elio Di Rupo en Charles Michel) en 6 Italiaanse premiers bij haar over de vloer gekregen. Door de jaren heen leerde ze alle Europese dossiers kennen, wat haar een voorsprong geeft op nieuwkomers en haar dus veel invloed bezorgt in de Europese Raad  van staatshoofden en regeringsleiders. Dat heeft een Duitse bondskanselier natuurlijk sowieso: Duitsland is het grootste land van de EU, en het rijkste. Duitsland bepaalt in belangrijke mate (maar zeker niet uitsluitend) welke koers de Europese Unie volgt. Daarom waren de Duitse verkiezingen voor een stuk ook Europese verkiezingen, waar alleen de Duitsers aan mochten meedoen. Maar, zoals dat vaak gaat bij nationale verkiezingen, Europa was dan weer geen thema in de verkiezingscampagne in Duitsland.  

Na het brexit-referendum en het aangekondigde vertrek van het Verenigd Koninkrijk is het belang van Duitsland alleen maar toegenomen. Het Britse tegengewicht tegen de as Berlijn-Parijs is verdwenen, wat Nederland (dat het altijd goed kon vinden met de Britten) erg ongerust maakt. Frankrijk is al lang niet meer de evenknie van Duitsland, al probeert de nieuwe Franse president Macron weer op gelijke hoogte te komen (of toch de indruk te wekken dat Frankrijk even belangrijk is als Duitsland).  

De 27 overblijvende landen van de Europese Unie hebben geprobeerd om de rangen te sluiten en hebben bij de 60ste verjaardag van het Verdrag van Rome op 25 maart hun geloof in de Europese Unie herbevestigd. Maar de discussie over hoe ze de Europese Unie willen verbeteren en versterken, hebben ze bewust uitgesteld tot na de Duitse verkiezingen. Nu die voorbij zijn, en we binnenkort (of toch binnen een paar maanden) weten hoe de Duitse regering samengesteld zal zijn, zullen er knopen moeten worden doorgehakt.  

De Franse president Emmanuel Macron is van plan om een grote rol te spelen in het debat. Morgennamiddag houdt hij aan de Sorbonne-universiteit in Parijs een toespraak, waarin hij zijn “Initiatief voor Europa” uit de doeken zal doen. Veel aandacht zal gaan naar wat hij zal voorstellen voor de hervorming van de eurozone. In zijn verkiezingsprogramma pleitte hij voor een apart budget voor de landen van de eurozone, om economische schokken op te vangen en om landen te helpen bij hervormingen. In de maanden erna liet hij verstaan dat, wat hem betreft, het om een aanzienlijk budget mag gaan (van verschillende procenten van het Europese bbp, terwijl het huidige budget van de EU slechts 1% van het bbp bedraagt).  

Jean-Claude Juncker, de voorzitter van de Europese Commissie, heeft zijn visie op de toekomst al uiteengezet in het Europees Parlement, in zijn State of The Union. Die is minder ambitieus dan wat Macron voor ogen heeft. Zoveel mogelijk landen moeten op termijn tot de eurozone toetreden, landen die nog niet klaar zijn moeten geholpen worden. Voor de eurozone is dan geen apart parlement nodig, en evenmin een apart budget (wel een groter EU-budget, als het van Juncker afhangt). Juncker zit wel dicht bij wat Merkel en haar partij voor ogen hebben. Dat zegt Elmar Brok, lid van het CDU-partijbestuur en Duits zwaargewicht in het Europees Parlement.

De positie die Duitsland zal innemen in deze discussie over de eurozone, wordt natuurlijk niet alleen door Merkel en haar partij bepaald. Veel zal afhangen van wie de coalitiepartner wordt. Mogelijk zijn er 3 partijen nodig om een nieuwe regering te vormen. De sociaaldemocraten van SPD zitten meer op de lijn van Emmanuel Macron. Zo pleitten ze in hun verkiezingsprogramma voor een grootschalig Europees investeringsprogramma, voor een harde aanpak van sociale dumping en voor een harmonisering van de vennootschapsbelasting. Ook de Duitse groenen zitten op die lijn.  

De Duitse liberalen van FDP lijken hier niet voor gewonnen te zijn. Het moet volgens hen mogelijk worden om een land tijdelijk uit de eurozone te zetten (Griekenland, desnoods). Het Europese Noodfonds moet worden afgeschaft, automatische sancties voor landen die zich niet aan de begrotingsregels houden moeten voor de nodige discipline zorgen. Europa moet zich niet bemoeien met sociaal beleid, dat is iets voor de lidstaten.  Dat zijn allemaal ideeën die radicaal verschillen van wat Macron in zijn verkiezingsprogramma had. Op andere punten zijn de liberalen dan weer heel erg voor meer Europa: er moet een Europees leger komen, en er moeten transnationale lijsten komen voor de verkiezingen van het Europees Parlement, vindt de FDP.  Een coalitie van CDU-CSU met FDP heeft geen meerderheid. Met de Groenen erbij komt men wel aan een meerderheid (de "Jamaica"-coalitie), maar inhoudelijk (ook over Europa) verschillen de Duitse liberalen (en de CSU) wel erg veel van mening met de Groenen.

Europees president Donald Tusk heeft aangekondigd dat er in december een top van de eurolanden komt “in een inclusief formaat” (landen die – nog-  niet tot de eurozone behoren zijn welkom dus). Beslissingen over hervormingen van de eurozone wil hij ten laatste in juni volgend jaar nemen. Merkel en Macron kondigden eerder aan dat er, indien nodig, verdragswijzigingen moeten komen. Maar zoals Juncker zei in zijn State of the Union, er is ook al veel mogelijk zonder verdragswijziging. Wellicht eindigt men bij een stappenplan, waarbij de meest verregaande voorstellen naar een verre toekomst worden verwezen. Want als er één zaak is die duidelijk geworden is na 12 jaar Merkel, in Duitsland én Europa: zolang zij aan het roer staat, gaat alles stap voor stap, zonder overhaasting.   

Merkel wordt verweten dat zij geen visie heeft. Na de verkiezing van Donald Trump tot Amerikaans president, zei ze: Europa heeft zijn lot in eigen handen. Maar ze blijft vaag over wat dat nu juist betekent. Wat ze wel heeft, is politiek
doorzicht. Ze houdt rekening met wat ze in eigen land “verkocht” kan krijgen.
Steun aan het noodlijdende Griekenland wees ze lange tijd af (onder druk van de publieke opinie, de populaire pers en tegenstanders in haar eigen partij). Pas toen de crisis haar hoogtepunt bereikte, hakte ze de knoop door.  Zo zal het ook in de toekomst gaan. Wanneer Merkel een krappe meerderheid heeft (bijvoorbeeld in een coalitie met de liberalen van FDP), dan zal haar bewegings­marge beperkt zijn. Een coalitie met de sociaaldemocraten van SPD geeft haar meer ruimte. De oppositie van de rechts-radicale Alternative für Deutschland zal er dan weer voor zorgen dat Merkel niet te veel meer naar links kan opschuiven.  

Van een acute crisis in de Europese Unie is nu misschien geen sprake meer. Maar er liggen nog heel wat uitdagingen op de plank, die voor interne meningsverschillen in de EU zorgen. Duitsland dringt samen met andere landen aan op een verdeling van de lasten van de opvang van vluchtelingen, wat wordt afgewezen door vooral Polen en Hongarije. Die twee landen liggen ook op ramkoers met de Europese Commissie, die vindt dat ze basisprincipes van de rechtsstaat schenden.  De strijd tegen “sociale dumping” en de herziening van de detacheringsrichtlijn heeft ook voor een kloof tussen West- en Oost-Europa gezorgd. De Franse president Macron probeert Polen en Hongarije in deze kwestie te isoleren van de andere landen. Misschien krijgen Bulgarije en Roemenië als beloning hiervoor wel het lidmaatschap van de Schengenzone, iets wat tot nu toe onder meer door Duitsland werd geblokkeerd?

Donderdagavond komen de Europese regeringsleiders samen in de Estse hoofdstad Tallinn voor een informeel diner, om over alle Europese (brexit en de gevolgen voor het EU-budget) en internationale (relaties met Turkije, de spanningen rond Noord-Korea) kwesties  van gedachten te wisselen. Het zijn er veel, Europees president Tusk verwacht zelfs dat niet alles besproken zal kunnen worden. Maar langer wachten, tot er duidelijkheid was over de Duitse regeringsvorming, was geen optie. De ogen zullen in Tallinn opnieuw vooral op Merkel gericht zijn.