4 lessen uit 2 referenda in 1 week. Zoek de verschillen
Jens Franssen was als journalist aanwezig bij het referendum voor onafhankelijkheid van de Koerden in Irak. Een week later volgde hij aandachtig het referendum - ook voor onafhankelijkheid - in Catalonië. En dan trok hij enkele lessen.
Catalanen en Koerden kozen met nauwelijks een week verschil voor onafhankelijkheid. Dat Koerden in het noorden van Irak geen Catalanen zijn spreekt voor zich. Maar wat zich afspeelt in Barcelona, verschilt gek genoeg niet zo veel van wat zich een paar duizend kilometer verder afspeelt in Erbil, Noord-Irak.
1 De ene Koerd is de andere Catalaan niet (wel)
De Koerden in het noorden van Irak hebben in de praktijk al meer dan 15 jaar onafhankelijkheid. Ze hebben een eigen parlement, president en administratie. De Koerden hadden zelf de strategische grensovergangen in handen met hun buurlanden Turkije en Iran. De Koerdische regio in het noorden van Irak is dankzij olievoorraden zelfbedruipend.
Ook de Catalanen in Spanje beschikken over een regionale regering en gedeeltelijke autonomie. Catalonië is net als het noorden van Irak een rijke regio in vergelijking met de rest van Spanje.
Zowel Koerden als Catalanen leven in een regio waar de natiestaat onder druk staat. In Europa is de natiestaat gedraineerd door Europa en verdere federalisering, in het Midden-Oosten hebben interne oorlogen, revoluties en sektarische en religieuze conflicten natiestaten lek geslagen.
De meeste Koerden en Catalanen spraken zich uit voor onafhankelijkheid. Al verschilt de opkomst in beide referenda wel. Een groot deel van beide bevolkingen verlangt echt naar een eigen staat. Gevraagd naar het waarom volgt in beide gevallen een mix van emotionele en rationele argumenten: een geschiedenis van onderdrukking en geweld, een gebrek aan waardering van de eigen culturele eigenheid tot de meer wereldlijke ergernissen dat in tijden van lage olieprijzen of economische crisis het niet meer zo vanzelfsprekend is om inkomsten belangeloos te delen met de rest van het land.
2 Madrid is Bagdad niet (wel)
Zowel Spanje als Irak hebben zwakke federale regeringen met een zwak of verdeeld leiderschap. Madrid en Bagdad zijn er alle twee niet in geslaagd in de aanloop naar de onafhankelijkheidsreferenda tot een politiek vergelijk te komen door bijvoorbeeld verregaande administratieve en economische autonomie toe te staan. De veiligheidssituatie in Irak verschilt dan wel grondig van die in Spanje, zelfs Madrid zag om interne politieke redenen geen mogelijkheid om eerbaar tot een politiek vergelijk te komen met de Catalanen.
Beide hoofdsteden kunnen daarbij rekenen op de steun en goedkeuring van de meeste landen in hun regio. In het geval van Irak lijken de relaties met Turkije nu zelfs beter dan ooit.
Het lijkt erop dat in tijden van crises hoofdsteden toch vooral elkaar steunen.
Ook vanuit Europese hoofdsteden zijn er vooralsnog maar weinig openlijke en gulle steunbetuigingen voor de Catalanen, al wordt er wel zuinig op gewezen dat geweld tegen burgers niet kan. Het lijkt erop dat in tijden van crises hoofdsteden toch vooral elkaar steunen.
Als onafhankelijkheid beleden wordt bij gratie van erkenning, dan hebben Catalanen en Koerden nog een lange weg te gaan. Omgekeerd zien we wel dat regionalistische partijen en bewegingen, ook in Vlaanderen, dan weer kamp voor de Koerden en Catalanen kiezen.
3 Erbil is Barcelona niet (wel)
Beide referenda gingen gepaard met veel emotie en vlaggengezwaai. Catalanen en Koerden stemden, weenden en zongen vrijheidsliederen tijdens de stembusslag. Maar evengoed werd de uitslag van beide referenda categoriek genegeerd en ontkend, alsof de stemming niet heeft plaatsgevonden.
In beide regio’s spelen ook interne politieke redenen mee waarom het tot een polariserende stemming moest komen. In Koerdistan fluisteren de tegenstanders van de oude machtige president Massoud Barzani dat het referendum een noodgreep was om de familie Barzani langer in het zadel te kunnen houden en de aandacht van de slabakkende economie moet afleiden. Ook in Catalonië lijkt niet iedereen overtuigd dat dit het juiste moment was voor een referendum.
Zeker in het noorden van Irak kijken minderheden met bange ogen naar het herwonnen zelfvertrouwen van de Koerden.
4 De ene echtscheiding is de andere niet (wel)
Beide regio’s lijken op korte termijn vooral een klinkende overwinningsnederlaag te boeken. De Koerden in noord Irak verliezen elke federale steun en zijn gedwongen om de controle over hun twee internationale luchthavens af te staan. Ook de landsgrenzen met de buurlanden komen dankzij steun van buurlanden Turkije en Iran weer onder controle van de federale overheid in Bagdad.
Catalaanse regeringsleden en burgemeesters dreigen administratief te worden gestraft en mogelijk ontheven uit hun functie en op veel steun van de andere regio’s in Spanje hoeven de Catalanen nu niet meer te rekenen.
Kortom, beide regio’s hebben nogal wat buren tegen zich in het harnas gejaagd. Beide regio’s zijn de dag na het referendum dan ook wakker geworden in een politiek kluwen dat een stuk complexer was dan voorheen. Persoonlijke politieke relaties zijn op scherp gezet en nagenoeg onhoudbare stellingen zijn ingenomen. Publieke opinies zijn in beide landen tegen elkaar opgezet en diplomatische taal werd vaak ingeruild voor populisme.
Terwijl zowel Catalanen als Koerden het gesprek zullen moeten aangaan met Madrid en Bagdad. En omgekeerd natuurlijk. Want zelfs bij een vechtscheiding moet op een bepaald moment een boedelscheiding gebeuren.
De Catalanen kunnen daarbij wellicht rekenen op een milderend Europa, al is ook dat niet zeker. Voor de Koerden valt af te wachten of het referendum niet zal leiden tot een nieuw gewapend conflict in Irak.