Hoe nationalisme mensen kan veranderen  

Catalonië denkt eraan om eenzijdig de onafhankelijkheid uit te roepen. Spanje denkt dat het met een hard optreden de geest van het nationalisme weer in de fles krijgt. De recente voorbeelden uit het verleden doen vermoeden dat dit niet zal lukken. En de Catalanen die dromen van een eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring zouden ook beter eens naar gelijkaardige voorbeelden kijken want vaak wordt de bevolking er niet beter van. Dat maakte ik mee bij de ontbinding van de Sovjet-Unie. En tijdens de bijna tien jaar dat ik in voormalig Joegoslavië volgde en in Oekraïne zag ik hoe vrienden plots vijanden werden. Telkens vierde het nationalisme hoogtij, maar kwam al snel de ontnuchtering.

"Waar het vuil is, daar wonen Russen," zegt mijn Letse vriend Juris als ik met hem het trappenhuis van zijn appartementsgebouw in Riga afdaal naar de begane grond. Het is januari 1991. De Sovjet-Unie bestaat nog, maar een aantal deelrepublieken, zoals Letland, zetten zich af tegen Moskou. Letland heeft enkele maanden voor mijn bezoek eenzijdig de onafhankelijkheid uitgeroepen, tot grote woede van Moskou. Juris is een breeddenkend man, een artiest, maar over Russen kan hij weinig goeds zeggen.

De Balten hebben voldoende redenen om achterdochtig te zijn tegen de Russen. Het Sovjetbewind heeft er alles aan gedaan om dit kustgebied te russificeren, onder meer door ervoor te zorgen dat veel Russischtaligen zich daar gingen vestigen. In Riga wonen nu nog altijd meer Russischtaligen dan Letten.

Toen president Gorbatsjov in de tweede helft van de jaren 80 met zijn glasnost en perestrojka de controle van Moskou op de samenleving afzwakte, leidde dat in de hele Sovjet-Unie tot een plotse opkomst van nationalisme, van Jerevan tot Tallinn, van Minsk tot Bisjkek. Alle volkeren van de Sovjet-Unie zagen plots de kans om hun ergernis te luchten over de russificering, de pogingen van het Sovjetbewind om hun lokale culturen en talen te vervangen door de Russische.

Lokale leiders zagen meteen in dat ze hiermee goed konden scoren bij hun bevolking. De Baltische republieken, die pas later bij de Sovjet-Unie werden gevoegd als onderdeel van het Molotov-Ribbentroppact, gingen het verst in hun onafhankelijkheidsstreven. Gorbatsjov reageerde zoals de meeste leiders van een door nationalisme bedreigde staat reageren: hij probeerde met harde hand de nationalistische geest weer in de fles te krijgen.

In Riga vielen op 20 januari 1991 5 doden toen Sovjettroepen het Letse ministerie van Binnenlandse Zaken aanvielen. Het was de tijd van de barricades in de straten van Riga. De bevolking had de straten en voornaamste gebouwen gebarricadeerd nadat in buurstaat Litouwen 14 burgers waren gestorven toen Sovjettroepen de Tv-toren in Vilnius hadden aangevallen.

Het gebruik van geweld zorgde ervoor dat de gematigde krachten in de Baltische republieken geen kans meer maakten. Wat begonnen was als een beweging voor meer autonomie binnen een federale Sovjet-Unie, werd algauw een streven naar echte onafhankelijkheid, en het besmette snel andere deelrepublieken.

Pas toen Gorbatsjov vaststelde dat hij de geest niet weer in de fles kreeg, kwam hij met voorstellen voor meer autonomie. Het was te laat, de trein was vertrokken. Conservatieve communisten probeerden de trein nog te stoppen met een halfslachtige staatsgreep in augustus 1991, maar slaagden niet in hun opzet. Alle deelrepublieken van de Sovjet-Unie riepen na de mislukte coup meteen de onafhankelijkheid uit en eind 1991 was het lot van het ooit zo machtige land bezegeld, het hield gewoon op te bestaan.

Had Gorbatsjov zijn voorstellen tot grotere autonomie eerder gedaan, voor het nationalisme voet aan de grond kreeg in de deelrepublieken, dan had de Sovjet-Unie misschien nu nog bestaan. Dat is alvast iets waar veel Russen van overtuigd zijn en de reden waarom Gorbatsjov zo immens onpopulair is in Rusland. 

Toen ik rondliep in Riga in die spannende januaridagen was het me opgevallen dat de barricades ook werden bemand door Russischtaligen, die net zoals de Letten genoeg hadden van het Sovjetbewind. Maar als ik een jaar later weer Riga bezocht, viel het me op hoe ontgoocheld die Russischtalige barricadisten waren. Ondanks hun inzet in de onafhankelijkheidsstrijd werden ze toch beschouwd als een onderdeel van een soort derde colonne die de onafhankelijkheid van het jonge land bedreigden, gewoon door hun afkomst.

Velen waren stateloos, want om Lets staatsburger te worden moest je beantwoorden aan strikte criteria. In Rusland voelden ze zich ook niet thuis omdat ze geboren waren in Letland.

Net zoals in veel deelstaten van de Sovjet-Unie nam in Joegoslavië de nationalistische ideologie bij veel machthebbers de plaats in van het communisme. Milosevic gebruikte het Servische nationalisme om zijn landgenoten te overtuigen dat ze de wapens moesten opnemen om hun eigenheid en hun landgenoten te verdedigen, eerst in Slovenië, dan in Kroatië, Bosnië en Kosovo.

Hij kon zo aan de macht blijven tot begin 2000, ook al leidde Servië de ene zware nederlaag na de andere en verloor het zelfs Kosovo, voor veel Serviërs heilige grond. Milosevic kon zelfs onder de Serviërs rekenen op meer sympathie dan de NAVO toen het Atlantisch bondgenootschap in 1999 Servië met luchtbombardementen probeerde op andere gedachten te brengen. Belgrado had net voor het begin van de bombardementen Kosovo etnisch gezuiverd, waardoor een half miljoen Albanezen op de vlucht waren geslagen.

Ook in voormalig Joegoslavië zorgde de nationalistische koorts voor familiale drama’s. In Bosnië was het enige verschil tussen de verschillende strijdende partijen hun godsdienst (moslim, katholiek en orthodox). Iedereen sprak dezelfde taal en leefde ook zonder problemen met elkaar zolang afkomst, cultuur en godsdienst geen rol speelden. Orthodoxe mannen trouwden met moslimvrouwen, katholieke vrouwen met orthodoxe mannen, maar na het begin van de Bosnische oorlog werd iedereen ingedeeld volgens zijn godsdienst.

Zo kon het gebeuren dat twee broers elkaar bevochten omdat ze door hun verschillende opvattingen of door omstandigheden (huwelijk met een moslimvrouw of een Servische vrouw) aan de andere kant van de frontlijn waren beland.

Nationalisme kan zich soms ook heel snel verspreiden. Oekraïners beschouwden Rusland altijd als een soort broedernatie. In Kiev is de taal op straat nog altijd niet Oekraïens maar Russisch. Maar toen ik eind 2013, begin 2014 ettelijke keren naar Kiev ging voor de opstand op Maidan tegen president Janoekovitsj, merkte ik hoe de houding van veel aanwezigen op Maidan tegenover Rusland veranderde.

Oude frustraties over de soms neerbuigende houding van de Russen tegenover de  Oekraïners kwamen snel naar boven. Enkele vrienden vervingen hun (Russisch) mailadres eindigend op .ru door een neutralere suffix. Toen in de straten van Kiev in februari 2014 tientallen doden vielen onder de betogers door politiekogels en Rusland even later de Krim annexeerde, werd Rusland in de ogen van veel Oekraïners vijand nummer 1.

Wat begonnen was als een strijd voor meer democratie, voor een samenleving naar Europees model, mondde al vlug uit in een strijd van het Oekraïense volk tegen de Russische vijand. De nieuwe machthebbers in Kiev vuurden dat nieuwe nationalisme ook aan omdat ze alle steun nodig hadden die ze konden krijgen in hun strijd tegen de separatisten in het oosten van het land, die geholpen werden door Rusland.

Vele Oekraïners vonden het hun patriottische plicht om ten strijde te trekken tegen de vijand in het oosten. Een zwangere vriendin maakte zich grote zorgen dat haar man, een universitair van nog geen 30 jaar, die wou gaan vechten aan het front in het oosten. Toen ik hem ontmoette in Kiev samen met haar, zag ik dat hij het er moeilijk mee had dat hij niet aan het front zat. 

In dergelijke omstandigheden is het moeilijk om neutraal te blijven. Of je nu wil of niet, je behoort tot een bevolkingsgroep en die verwacht dat je meedoet als zij zich bedreigd voelt. Er wordt van je verwacht dat je meestrijdt voor de overleving van je groep. Als je dat niet doet, sluit je jezelf buiten.

Ook journalisten die hun werk naar eer en geweten willen doen, kunnen zich moeilijk in dat spanningsveld handhaven. Ik merkte onder meer in Oekraïne hoe Oekraïense collega’s worstelden met hun berichtgeving. Ook al is de Oekraïense berichtgeving veel betrouwbaarder dan de Russische, toch kozen sommigen openlijk voor propaganda, terwijl anderen kritische stemmen verzwegen omdat kritiek de zittende macht zou verzwakken wat in dergelijke omstandigheden niet wordt geapprecieerd. 

Kritische journalisten die bijvoorbeeld de voortwoekerende corruptie in Oekraïne bloot legden, kregen vaak problemen. Midden september dit jaar schreef het Comité ter bescherming van Journalisten (CPJ) nog een verontrustende brief aan de Oekraïense president Porosjenko over zeven gevallen van intimidatie van journalisten in twee maanden tijd.

Het moeilijke met het nationalisme is vaak dat het zijn voedingsbodem vindt in reële bekommernissen van een bevolkingsgroep. De Letten werden inderdaad onderdrukt door het Russischsprekende Sovjetbewind. Oekraïne werd door Rusland soms wel eens meewarig bekeken als een wat achtergebleven stukje van Rusland (het Russische ‘oe kraina’ betekent ‘aan de rand’).

Veel Oekraïners, vooral in het westen en centrum van het land, zien de koers die Rusland is ingeslagen niet zitten en willen toenadering tot de Europese Unie. Ik ben als inwoner van Brussel ook soms geschandaliseerd als een Franstalige er niet in slaagt om zelfs de meeste rudimentaire vragen in het Nederlands te verstaan.

Dit soort bekommernissen van een gemeenschap tegenover een andere kan een gevaarlijke cocktail worden als het wordt overgoten met een nationalistische saus, zeker als er geen traditie is van dialoog en compromis, als de ander niet meer wordt gezien als een medeburger waarmee een dialoog kan worden aangegaan maar als een potentiële vijand.  

België is nochtans een goed voorbeeld dat een strijd voor meer rechten en meer erkenning niet noodzakelijk moet uitmonden in handgemeen. Niet voor niets haalde persagentschap Reuters België aan als een voorbeeld dat de Spaanse premier Rajoy best eens wat beter zou bestuderen voor hij de volgende stap zet in de crisis rond Catalonië.

“Separatistische tendensen verminderen aanzienlijk als mensen merken dat hun gemeenschap met respect wordt behandeld,” laat Reuters een niet nader genoemd regeringslid zeggen. België is zeker geen perfect land, verre van, maar tot nu toe hebben we alle crisissen kunnen oplossen door onderhandelingen, ook al dragen we daardoor nu het record voor regeringsonderhandelingen.

Tot nu toe heeft de Belgische politieke klasse er altijd voor gekozen om compromissen te sluiten, en geen eenzijdige stappen te ondernemen. Het valt af te wachten of er zowel in Barcelona als in Madrid na de gebeurtenissen van de afgelopen dagen nog voldoende nuchter denkende politici rondlopen die met deze ‘Belgische’ werkwijze een verdere escalatie willen of kunnen vermijden.