Genen voor huidskleur Afrikanen weerleggen verouderde ideeën over rassen

Mensen hechten al honderden jaren veel belang aan huidskleur: het wordt gezien als een cruciaal kenmerk van ras, en het ligt aan de basis van racisme. 

"Als je iemand op straat vraagt: 'Wat zijn de belangrijkste verschillen tussen rassen?', zullen ze antwoorden: 'Huidskleur'", zei Sarah A. Tishkoff aan de New York Times. Tishkoff is een geneticus aan de University of Pennsylvania en de belangrijkste auteur van een nieuwe studie, die brandhout maakt van die opvatting.

"We wisten al behoorlijk veel over waarom mensen een bleke huid hebben als ze Europese voorouders hebben", zei Nicholas Crawford, een onderzoeker aan de University of Pennsylvania en een mede-auteur van de studie. "Maar er was erg weinig over geweten waarom mensen een donkere huid hebben."

Tishkoff, die al sinds het begin van de jaren 2000 genen bestudeert in Afrika, heeft nu het eerste grootschalige onderzoek naar de genetica van de huidskleur bij Afrikanen gepubliceerd.  En daaruit blijkt dus dat een handvol genetische variaties verantwoordelijk zijn voor de verschillen in huidskleur onder Afrikanen. Sommige van die variaties maken de huid lichter, andere maken ze donkerder. Een aantal van de genetische varianten zijn verspreid over heel de wereld, een van hen maakt de huid lichter bij zowel Europeanen als bij jager-verzamelaars in Botswana, en sommige varianten waren al aanwezig bij de voorouders van de mens, nog voor de mens ontstond in Afrika. 

De ruime verspreiding van de genen en het feit dat ze gedurende millennia overleefd hebben, toont aan dat de oude grenslijnen in verband met huidskleur in wezen betekenisloos zijn, zo zegt de studie. Het onderzoek maakt komaf met "een biologisch concept van ras", zei doctor Tishkoff.  

De studie, die online gepubliceerd is in "Science", volgt de evolutie van deze genen, en hun verspreiding over de aardbol. En terwijl het zo is dat de donkere huid van sommige eilandbewoners uit de Stille Oceaan teruggevoerd kan worden op Afrika, blijkt het ook zo te zijn dat genetische variaties uit Europa hun weg teruggevonden hebben naar Afrika. En misschien wel het meest verrassend is dat sommige mutaties die verantwoordelijk zijn voor een lichtere huid bij Europeanen, een Afrikaanse oorsprong blijken te hebben. 

Vier Berbers, een Nubiër, een Aziaat en een Egyptenaar. Een 19e eeuwse weergave van een muurschildering in het graf van de Egyptische farao Seti I. De huidskleur is een invulling van de anonieme 19e-eeuwse tekenaar, niet van de oude Egyptenaren. (Foto bovenaan: 19e-eeuwse bustes in het Musée de L'Homme in Parijs die de menselijke diversiteit moeten weergeven.)

Onderzoekers zijn het erover eens dat onze vroege Australopithecus-voorouders in Afrika waarschijnlijk een lichte huid hadden onder hun harige vacht. "Als je een chimpansee scheert, heeft hij een lichte huid", zei Tishkoff aan "Science". "Als je lichaamshaar hebt, heb je geen donkere huid nodig om je te beschermen tegen ultraviolette straling."

Tot voor kort namen onderzoekers aan dat onze voorouders meer dan 2 miljoen jaar geleden het grootste deel van hun lichaamshaar verloren, en dan snel een donkere huid kregen als bescherming tegen huidkanker en andere schadelijke effecten van uv-straling. Toen de mens vervolgens uit Afrika migreerde en naar het verre noorden trok, voltrok zich een evolutie naar een lichtere huidskleur, als aanpassing aan het beperkte zonlicht. Een bleke huid maakt immers meer vitamine D aan bij schaars zonlicht dan een donkere huid.

Eerder onderzoek naar genen voor huidskleur sloot mooi aan bij die veronderstellingen. Zo verspreidde een "depigmentatiegen", dat SLC 24A5 genoemd wordt en dat in verband staat met een bleke huid, zich razendsnel door de Europese populaties gedurende de laatste 6.000 jaar, in overeenstemming met het hierboven geschetste beeld. 

Maar het team van Tishkoff ontdekte dat het verhaal van de evolutie van de huidskleur niet zo zwart-wit is. Haar team, waarvan ook Afrikaanse onderzoekers deel uitmaken,  gebruikte een lichtmeter om de reflectie­coëfficiënt - de verhouding tussen de gereflecteerde en de invallende straling - te meten van de huid bij 2.092 mensen in Ethiopië, Tanzania en Botswana. Ze ontdekten dat de donkerste huid voorkwam bij de Nilo-Saharaanse herdersvolkeren in Oost-Afrika, zoals de Mursi en de Surma, en de lichtste huid bij de San in Zuid-Afrika. En daartussen waren er nog vele gradaties, zoals bij het Agaw-volk in Ethiopië. 

Tegelijk nam het team ook bloedstalen af voor genetisch onderzoek. Ze brachten meer dan 4 miljoen single nucleotide polymorphisms (SNP's) in kaart, plaatsen waar een enkele letter van het DNA varieert in het genoom van 1.570 van de Afrikanen uit het onderzoek. En ze vonden vier sleutelgebieden in het genoom waar specifieke SNP's een correlatie vertonen met huidskleur, waar dus een verschil in één letter van het DNA een verschil kan maken in de huidskleur. 

Mursi-meisjes uit Ethiopië. 

Een eerste verrassing die het team ontdekte, was dat het "depigmentatiegen" SLC24A5, dat zich zoals gezegd razendsnel door de Europese bevolking verspreid heeft, ook algemeen voorkomt in Oost-Afrika, waar het wordt gevonden in wel de helft van de leden van sommige Ethiopische bevolkingsgroepen. Deze variant is 30.000 jaar geleden ontstaan, en is waarschijnlijk naar Oost-Afrika gebracht door mensen die vanuit het Midden-Oosten naar Afrika gemigreerd zijn, zei Tishkoff. Maar ook al hebben veel Oost-Afrikanen dit gen, een witte huid hebben ze niet, waarschijnlijk omdat SLC24A5 maar een van een aantal genen is die de huidskleur bepalen. 

Het team vond ook varianten van twee naburige genen, HERC2 en OCA2, die geassocieerd worden met een lichte huid, lichte ogen en een lichte haarkleur bij Europeanen, maar die ontstaan zijn in Afrika. De varianten zijn al oud, en komen algemeen voor bij het San-volk in zuidelijk Afrika, dat een lichte huidskleur heeft. Het team stelt dat de varianten al een miljoen jaar geleden in Afrika ontstonden, en zich later verspreid hebben onder  Europeanen en Aziaten. "Veel van de genetische varianten die een lichte huid veroorzaken in Europa, hebben hun oorsprong in Afrika", zei evolutionair geneticus Tishkoff in "Science".  

Twee mannen en een kind van het San-volk ("Bosjesmannen") in de woestijn in Botswana.

De meest opvallende ontdekking die het team gedaan heeft, gaat over een gen dat bekend staat als MFSD12. Twee mutaties die de uitdrukking van dat gen verminderen - die dus maken dat het gen zich minder laat gelden -, bleken in hoge frequenties voor te komen bij de mensen met de donkerste huid. De varianten ontstonden zo'n half miljoen jaar geleden, wat laat veronderstellen dat onze voorouders voor die tijd een niet al te donkere huid gehad kunnen hebben, in plaats van de diepzwarte tint die vandaag veroorzaakt wordt door de mutaties.

De twee zelfde varianten worden ook aangetroffen bij Melanesiërs, Australische Aboriginals en sommige Indiërs. Deze mensen hebben mogelijk de varianten geërfd van oude migranten uit Afrika, die een "zuidelijke route" gevolgd hebben uit Oost-Afrika, langs de zuidkust van India naar Melanesië en Australië, zei Tishkoff in "Science". Dat idee gaat echter in tegen drie genetische studies die verleden jaar tot de conclusie kwamen dat Australiërs, Melanesiërs en Euraziaten allemaal afstammen van één enkele migratie uit Afrika. Een mogelijke alternatieve verklaring zou wel kunnen zijn dat deze grote migratie mensen omvatte die de varianten voor zowel een lichte als een donkere huid droegen, maar dat de donkere varianten later verloren zijn gegaan bij de Euraziaten. 

Om te begrijpen hoe de MSFD12-mutaties helpen om de huid donkerder te maken, verminderden de onderzoekers de uitdrukking van het gen bij gekweekte cellen, en bootsten ze zo de activiteit na van de varianten bij donkerhuidige mensen. De cellen produceerden meer eumelanine, het pigment dat verantwoordelijk is voor een zwarte en bruine huid, zwart en bruin haar, en donkere en bruine ogen. De mutaties kunnen ook de huidskleur wijzigen door gele pigmenten te blokkeren: nadat de onderzoekers MSFD12 onklaar hadden gemaakt bij zebravissen en muizen, bleken de rode en gele pigmenten verdwenen te zijn, en de lichtbruine vacht van de muizen werd grijs. 

Een meisje van het Bhil-volk in India.

De studie bevestigt eerder, algemeen aanvaard onderzoek dat de oude ideeën over ras ondergraaft. Je kan huidskleur niet gebruiken om mensen te classificeren, net zomin als je andere complexe eigenschappen zoals lichaamslengte kunt gebruiken, zei Tishkoff. "Er is zo veel diversiteit onder Afrikanen, dat er niet zoiets bestaat als een Afrikaans ras."

De verschillen tussen sommige Afrikaanse groepen onderling zijn immers minstens zo groot als de verschillen tussen sommige Afrikaanse groepen en Europeanen. En dan is het moeilijk vol te houden dat de Afrikanen, die onderling zozeer verschillen, één ras zouden vormen.