Hoe is het om levenslang vast te zitten? Dit zijn de antwoorden van 106 gevangenen in Vlaanderen

Op het moment van onze bevraging (zomer 2017) zaten er in Vlaanderen 106 gedetineerden vast met een levenslange gevangenisstraf: 6 vrouwen en 100 mannen. We contacteerden ze allemaal en vroegen hen om een vragenlijst in te vullen. Meer dan de helft van de gedetineerden wou meewerken. Volgens Luc Robert van het NICC (Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie) is het de allereerste keer dat dit gebeurt.

De oudste levenslang gestrafte is 72 jaar, de jongste 25. De langst zittende levenslang gestrafte, Staf Van Eyken, zit al 45 jaar vast. Op 6 mensen na zijn het allemaal Belgen. Ze zitten bijna allemaal vast wegens moord of doodslag en het merendeel zat voor die feiten nooit eerder in de cel.  En spijt, dat hebben ze bijna allemaal.

Twee derde van de levenslang gestraften werkt in de gevangenis. Wie niet werkt, zegt dat ze dit niet doen omdat er niet genoeg werk is voor iedereen en dat ze op een wachtlijst staan. Mies Beckers, directrice van de gevangenis Leuven-Centraal, wijst op het belang van werk in de gevangenis. “Het geeft een zinvolle tijdsbesteding en structuur aan hun dag, wat heel belangrijk is met het oog op een eventuele vrijlating."

Volgens Beckers is het in Leuven-Centraal uiterst zeldzaam dat iemand geen zin heeft om te werken. In Leuven kunnen gedetineerden huishoudelijk werk doen aan 0,99 tot 1,14 euro per uur. Of ze kunnen in de schrijnwerkerij gevangenismeubilair maken of krijgen opdrachten van privéfirma’s. Gemiddeld verdienen gedetineerden 200 euro per maand, wie werkt voor privéfirma’s krijgt gemiddeld 280 euro per maand. Uit de vragenlijst blijkt ook dat de gedetineerden het werk ontzettend belangrijk vinden. Een grote groep vindt het zelf één van de meest positieve zaken in het gevangenisleven.

10 procent van de ondervraagde levenslang gestraften zit een ganse dag vast op de cel en de overgrote meerderheid vertoeft meer dan 16 uur per dag op die paar vierkante meters. Experten zijn het er nochtans over eens dat het niet goed is om gedetineerden lange dagen op een kleine cel op te sluiten. “We denken vaak dat we veiligheid creëren door ze op te sluiten in cellen, maar het tegendeel is waar”, aldus professor gevangenisbeleid Sonja Snacken (VUB).

Ze wijst op verschillende studies die aantonen dat hoe meer vrijheid en autonomie je aan gedetineerden geeft, hoe minder conflicten er zijn in de gevangenis.  In Leuven-Centraal vallen de meeste gedetineerden onder een open-deursysteem: ze kunnen zich van ’s morgens tot ’s avonds vrij bewegen in hun vleugel. Maar dat is vrij uniek en atypisch.

Wie levenslang kreeg, kan in principe na 15 jaar een aanvraag indienen om vrij te komen onder voorwaarden. Het is een wettelijke plicht om gedetineerden tijdens hun detentie goed voor te bereiden op zo’n vrijlating. Maar meer dan de helft van de levenslang gestraften zegt dat ze zich niet goed kunnen voorbereiden op een eventuele vrijlating. 

Driekwart van de levenslanggestraften geeft ook aan dat ze geen voldoende psychologische begeleiding krijgen in de gevangenis. Ze willen praten over hun feiten, hun angsten en hun diagnose, maar botsen op gigantische wachtlijsten.

In Leuven-Centraal bestaat er bijvoorbeeld geen drugshulpverlening, terwijl er grote problemen zijn met drugs binnen de muren.  Het Centrum Geestelijke Gezondheidszorg die gedetineerden psychologisch bijstaat, heeft inLeuven-Centraal 14 uren per week voor 300 gedetineerden. Er zijn wachtlijsten van drie jaar. “Iedereen doet zijn best, maar we zijn gewoon met veel te weinig”, horen we vaak. “Gedetineerden worden jarenlang aan hun lot overlaten, terwijl de wet eigenlijk voorschrijft dat ze al vanaf dag 1 moeten worden begeleid. Volgens Luc Robert van het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie (NICC) komen gedetineerden ook vaak terecht in een institutioneel doolhof. “Door de staatshervormingen zit hulp- en dienstverlening bij de gemeenschappen, terwijl de psychologische expertise nog altijd georganiseerd wordt vanuit het federaal gevangeniswezen. Dat maakt het er voor gedetineerden zeker niet makkelijker op”.

Meer dan de helft van de gedetineerden geeft aan dat ze geen toekomstperspectief meer hebben. De overgrote meerderheid van de levenslang gestraften die de vragenlijst heeft ingevuld, wil nog vrijkomen. Maar één derde zegt dat ze geen hoop meer heeft om ooit nog de gevangenis te verlaten.

Veel gedetineerden hebben het heel moeilijk met de onzekerheid: ze weten niet wanneer ze zullen vrijkomen, blijven maar aanvragen indienen en krijgen geen duidelijkheid. “Op mijn papieren staat dat ik zal worden vrijgelaten op 31 december in 9999, om 18 uur. Dat is toch doelloos en hopeloos”, klinkt het bij Freddy Horion, één van de langstzittende gedetineerden in ons land. “De doodstraf is humaner”, zegt iemand anders. Of nog: “Een hel voor mijn kinderen en familie”, “een uitzichtloze en mensonterende vergeetput”.

Uit onderzoek blijkt dat vroeger vrijkomen onder voorwaarden steeds moeilijker wordt. Bovendien werden de minimumtermijnen onlangs sterk opgetrokken. Verschillende academici pleiten dan ook voor een vaste datum waarop iemand vrij kan komen onder voorwaarden. “Dan is het zeer duidelijk voor de gedetineerde en zal iedereen ook naar die datum toewerken om de re-integratie voor te bereiden”, klinkt het bij professor Sonja Snacken.

Als we vragen naar de mooiste momenten in de gevangenis, hebben gedetineerden het vaak over een huwelijk in de gevangenis, een nieuwe relatie, de geboorte van een kind of het terugzien van een familielid. Maar ook simpele dingen: werken, toneel spelen en post krijgen. Iemand sprak zelfs over “de knuffel die ik ooit kreeg van een vrijwilligster”.

Als we vragen naar de moeilijkste momenten, horen we naast overlijdens van familieleden en het gemis van belangrijke contacten ook het inzicht in wat ze gedaan hebben en het afscheid nemen van dierbaren na een bezoek. “Het scheurt je hart in stukken." 

De volledige enquête kunt u hier raadplegen. Bekijk de volledige reportage vanavond op Eén of op VRT NU.