Direct naar artikelinhoud

De schilder die je maar zelden op een T-shirt ziet

's Werelds belangrijkste schilder komt naar S.M.A.K., voor zijn eerste museale solo-expo in België sinds 1976. Toch is Gerhard Richter (85) hier niet zo gek bekend. Een poging om het genie Richter te vatten.

et had niet veel gescheeld of Gerhard Richter was niet meer dan een prima muurschilder geweest.

De stiel leerde hij in de academie van Dresden, dat er een pittig regime op na hield: acht uur per dag schilderlessen, te beginnen om acht uur 's ochtends. "Daar heeft Richter zijn technische kundigheid en bagage opgedaan", weet kunstcriticus Luk Lambrecht, die de schilder al jaren persoonlijk kent.

Maar we schrijven begin jaren 1950 en de druk van het communistisch regime was groot. "De opleiding werd steeds meer ideologisch getint", vertelde Richter ooit. "We mochten bijvoorbeeld geen boeken ontlenen over het impressionisme, want dat was bourgeois." Sociaal realisme was het ordewoord: kunstwerken over leven en leed van de arbeidersklasse.

Nog voor hij afstudeerde, kreeg Richter de kans om een muurtekening te maken voor het Duits Hygiënemuseum, met als thema 'levensvreugde'. Het werd omschreven als "de viering van een vreugdevol socialistisch systeem dat bevrijd is van het fascisme". Zijn werk werd lovend onthaald en even geloofde Richter dat hier - bij die grote, publieke opdrachten - zijn toekomst lag.

"Maar wat echt ondraaglijk aanvoelde, was de hopeloosheid, de druk om in te binden, om - hoe zal ik het stellen - compromissen te sluiten en in de pas te lopen." In 1961, net voor de bouw van de Muur, vluchtte Richter met zijn vrouw en één koffer naar West-Duitsland, waar hij erkend werd als politiek vluchteling. Hij zou zijn familie nooit meer zien.

Bij toeval belandde hij in Düsseldorf, in die tijd het bruisende epicentrum van de avant-gardekunst. Hij schreef zich opnieuw in op de academie, waar hij Sigmar Polke ontmoette en de mediagenieke Joseph Beuys de plak zwaaide. Bent Van Looy, die zijn werk goed kent, gniffelt: "Richter is als Forrest Gump: hij is er altijd op de belangrijke momenten."

In de jaren 1960 werd hij gezien als het Duitse antwoord op de popart, door zijn interesse in populaire cultuur en media. Hij schilderde een advertentie na van een vrouw met wasrek (Folding Dryer) en een feestend gezelschap uit een Duits variétéprogramma op televisie (Party). Voor een performance bedacht hij half grappend de term 'kapitalistisch realisme', een sneer naar het sociaal realisme, maar ook naar de consumptie-gedreven kunst van het Westen.

Richters kenmerkende 'blur' of onscherpte moeten we volgens Lambrecht ook bekijken met het persoonlijk verhaal van de schilder in het achterhoofd. "Het communisme heeft geprobeerd hem van alles op de mouw te spelden, maar ook het Westen bleek niet het beloofde land van melk en honing. Zijn flouheid symboliseert zijn fundamentele twijfel aan alle waarheid en politieke of religieuze ideologie."

Complex denker

Feit: Richter is de allergrootste schilder die nog op deze aardbol rondloopt. Geen zinnig mens die dat betwist. "We kennen Picasso en Van Gogh. Voeg daar gerust Richter aan toe", zegt Philippe Van Cauteren, directeur van het Gentse S.M.A.K.. Maar hoe kan het dan dat zo weinig mensen hem echt kennen?

"De meeste kunstenaars hebben een signatuur of stijl die je onmiddellijk herkent. Gerhard Richter niet", stelt Van Looy. Richter heeft figuratieve schilderijen gemaakt, zoals intieme portretten, landschappen of kaarsen, maar evengoed abstract werk met grijze vlakken of net explosies van kleur. "Richter is tien schilders in één, en in elk genre is hij ook telkens de beste. Maar je krijgt hem niet in één herkenbaar beeld op een T-shirt of koffiemok."

Bovendien, zo vindt Van Looy, is Richter geen emotionele kunstenaar, afgezien van zijn fotorealistische portretten, bijvoorbeeld van zijn vrouw of dochter. "Maar procentueel gezien zijn er daar niet gek veel van. Hij is een serieuze en complex denker, waarvoor je wat moeite moet doen."

Welaan dan. Die beweging die Richter al zestig jaar maakt, van figuratief naar abstract en terug, maakt hem al uniek. Maar waar het bij deze kunstenaar in essentie om gaat, is het beeld. Hij neemt als kunstenaar de vrijheid om niet in een of ander stilistisch hoekje geduwd te worden, maar om fundamenteel na te denken: wat is een schilderij in een wereld die dagelijks duizenden beelden op ons afvuurt?

In S.M.A.K. kunt u nu Keukenstoel gaan bekijken, een schilderij van een stoel. Correctie: een schilderij van een foto van een stoel. Het is geen perfect nageschilderde stoel. Er zit een rare knik in de voorste poot en de randen zijn wazig, zoals wel vaker bij Richter. "Daarmee creëert hij afstand van de werkelijkheid en wijst hij erop dat we naar een schilderij kijken", weet Van Cauteren.

Richter benadert beelden met wantrouwen: in Vensterrooster creëert hij met slagschaduw de illusie van ruimte, en ook Gordijn IV- het gordijn, een klassieker in de schilderkunst - stelt vragen over het schilderij versus de werkelijkheid, maar ook wat het gesloten gordijn verbergt. Hier vraagt Richter zich af of het wel waar is dat je de wereld kunt vatten door ze af te beelden. Want wat is een schilderij van een gordijn uiteindelijk méér dan een schilderij van een gordijn?

Toiletrol in Atlas

Al sinds de jaren 1960 verzamelt Richter foto's, uitgeknipte krantenartikels en schetsen die hij op grote vellen papier plakt: zijn zogenoemde Atlas. Zeker achthonderd van die vellen heeft hij inmiddels, met daarop allerlei foto's, van een toiletrol over familiefoto's tot beelden van de Holocaust. Zijn Atlas is vrij toegankelijk en wordt vaak beschouwd als een kunstwerk op zich (Lambrecht: "Hij wil daarmee de kunstenaar uit de mythe trekken"), maar het is ook de bron waaruit Richter put voor zijn schilderwerk.

Een keukenstoel, zijn oom Rudi die bij de Gestapo zat of het dode lichaam van Ulrike Meinhof van de Rote Armee Fraktion (RAF): Richter schildert ze op basis van een foto en presenteert ze emotieloos. Zijn reeks over de RAF lokte trouwens best wat reactie uit, omdat hij de leden als helden zou presenteren.

"Richter behandelt de keukenstoel en het lijk van Ulrike Meinhof op dezelfde manier; hij plaatst ze op hetzelfde niveau", antwoordt Van Cauteren. "Die heftige reactie komt van ons, de kijker." Anders gesteld: via een schilderij verhoudt Richter zich tot de beelden die de wereld genereert, en hij verplicht ons om daarover na te denken. Van Looy: "Onze taak is om te kijken."

En hoe moeten we dan kijken naar zijn abstracte doeken, vol dikke verfsmeren of nette kleurvlakjes? "In zijn abstracte werken drijft hij zijn eeuwige vraag - wat is beeld? - heel ver en onverschrokken door", vertelt Van Looy.

Van Cauteren: "Richter heeft zichzelf de opdracht gegeven om de schilderkunst te dissecteren. Wat kan hij doen met een doek, verf en iets om het aan te brengen?" 1025 kleuren, gebaseerd op de kleurkaarten die je in de verfwinkel vindt, gaat over - jawel - kleur. De spiegel die er hangt, zorgt net voor de perfecte afbeelding van de realiteit, en Silicaat (2003) toont het patroon van insectenvleugels, via moderne technieken blootgelegd, waardoor hij eigenlijk van het onzichtbare toch een zichtbaar beeld maakt.

Om Grijs, een monochroom doek, te begrijpen, moeten we het vooral zien als een deel van Richters oeuvre, net zoals een woord pas iets betekent in een zin, legt Van Cauteren uit. "Grijs is geen kleur. Groen doet ons denken aan de natuur en blauw aan de lucht of de zee, maar grijs hoogstens aan beton. Het is afwijzing."

Je moet ook weten dat Richter dit doek maakte in 1974, een tijd waarin conceptuele kunst en vogue was en het schilderij een bourgeois en duf relikwie uit het verleden. Kunnen we dit grijze schilderij dan interpreteren als een welgemeende middenvinger naar de conceptuelen? Van Cauteren lacht. "Laten we het ruis noemen, zoals de radio vroeger tussen twee zenders in."

Nog één voorbeeld? Een van de spectaculairste werken in S.M.A.K. is Strip: honderden kleurlijnen, tien meter lang en twee meter hoog. Gemaakt door zijn schilderijen digitaal te analyseren en op elkaar te stapelen. "Het is een schilderij over schilderkunst en gemaakt mét de schilderkunst", zegt Van Looy. "De zoektocht naar wat een schilderij is, in zijn meest extreme vorm."

Oorlog en vrede

Richter groeide op in een rustig middenklassengezin in Dresden. Vader Horst was een leraar, zijn moeder Hildegard speelde piano. Zij bracht hem zijn liefde voor muziek en literatuur bij, al vertelt hij in de documentaire Gerhard Richter: Paintingdat het een te simpel verhaal is en dat hij het eigenlijk niet geloofde, haar literair gedweep. Dat wantrouwen, alweer.

Maar dan breekt de oorlog uit en Horst wordt opgeroepen door het leger. De tol is zwaar: Richter verliest twee ooms in de oorlog, zijn psychisch zieke tante Marianne sterft een gruwelijke dood in een kliniek als een studieobject in het eugenetica-programma van de nazi's. Hij ziet hoe Dresden platgebombardeerd wordt en ook de terugkeer van Horst, na de oorlog, weegt op het gezin. Richter: "Hij onderging het lot van veel vaders in die tijd: niemand wilde hen."

De wreedheid van de oorlog is een weerkerend thema in Richters schilderkunst: hij schilderde Marianne maar ook Oom Rudi (1965), zijn breed glimlachende oom in zijn SS-uniform. Een paar jaar geleden maakte hij vier abstracte werken die hij Birkenau noemde en waarin hij de gruwel van de Holocaust overschilderde met zwarte en witte verf, met hier en daar een rode of groene toets.

War Cut is een boek uit 2004 waarin Richter abstracte en kleurrijke werken tegenover krantenartikelen over het begin van de Eerste Golfoorlog plaatst. En uit de aanslag van 11 september - Richter zat toen zelf op een vliegtuig richting New York, zijn toestel werd afgeleid naar Halifax in Nova Scotia - vloeide het schilderij September: twee grijze structuren die lijken te verdwijnen in een wolk van verfvegen, of stof.

"Maar uiteindelijk gaat dit werk niet over 11 september", legt Van Cauteren uit. "Het gaat over de schilderkunst en het onvermogen daarvan. Richter stelt zich de vraag: wat kan ik doen als de Golfoorlog losbreekt? Er over schilderen."

De oorlog, zijn familie (Richter is getrouwd met kunstenares Sabine Motitz, zijn derde vrouw, en heeft drie kinderen, onder wie een nog jonge zoon), landschappen, portretten, kaarsen, vrouwen, dieren, steden, schedels: er is nauwelijks iets te bedenken dat Richter niet geschilderd heeft. "Maar zijn thema is niet landschap of oorlog, zijn thema is de schilderkunst", stelt Van Cauteren. "Als de schilderkunst een donkere kamer is, dan probeert Richter te voelen hoe groot die kamer is."

Van Looy is niet helemaal akkoord. "Hij is een schilder van zijn tijd, die ook de wereld wil verklaren. Zijn interesse in de Tweede Wereldoorlog of de reeks die hij in de jaren 1980 maakte over de Rote Armee Fraktion: zijn catalogus bekijken is als bladeren door een geschiedenisboek, en ik zou het geen toeval noemen."

39 miljoen euro

"Nu er geen priesters en filosofen meer zijn, zijn kunstenaars de belangrijkste mensen ter wereld", heeft Richter ooit gezegd. Maar evengoed noemde hij schilderen "op zich nogal idioot". Hoe het ook zij, de Duitser is niet alleen artistiek de allergrootste, hij is ook de duurst verkopende (levende) schilder.

Eric Clapton verkocht zijn Abstract Painting 809-4 aan een anonieme koper voor 28,8 miljoen euro, zijn duurste werk (Abstract Painting 599) ging de deur uit voor 39 miljoen euro. "Ik herinner me nog een expo van Richter in de Antwerpse galerie Wide White Space, ergens eind jaren 1960", vertelt Lambrecht. "Toen vonden mensen zijn schilderijen banaal en verkocht hij helemaal niets. De prijzen vandaag zijn onmenselijk, maar hij heeft daar niet zoveel mee te maken."

"Dit is net zo absurd als de bankencrisis", zei Richter daar zelf over. "Het is onmogelijk te begrijpen en het is belachelijk."

Zijn artistieke stempel is al even onvatbaar. Sonic Youth gebruikte een schilderij van Richter voor de albumhoes van Daydream Nation - naar verluidt gratis want Richter zou fan zijn - maar hij wordt vooral ervaren als de kunstenaar die de naoorlogse schilderkunst fundamenteel beïnvloed heeft.

Er is geen schilder die niet schatplichtig is aan Richter. "Hij heeft diepe voren gegraven waar niemand omheen kan", stelt Van Cauteren. "Onder meer omdat hij de moed heeft getoond om zich niet te laten vangen aan het gemak van een signatuur."

Van Cauteren vergelijkt zijn impact graag met die van Shakespeare op de literatuur, of The Rolling Stones op de popmuziek. Moeilijk je vinger erop te leggen, maar onmogelijk weg te denken. "Natuurlijk schrijft Tom Lanoye met Shakespeare in het achterhoofd, en hebben The Rolling Stones iets betekend voor een band als Arcade Fire."

De frisheid van een kind

Gerhard Richter is 85. "En toch lijken zijn nieuwste werken, voor het eerst te zien in S.M.A.K., bijna op actionpainting. Gemaakt door een oude man maar met de frisheid van een tweejarig kind", stelt Van Looy verwonderd vast. "Hij is een kunstenaar die niet stopt met zoeken."

Richter is elke dag in zijn atelier te vinden, en in de documentaireGerhard Richter: Painting zie je dat zijn manier van schilderen fysiek best zwaar werk is. Richter is een redelijk kleine man, en met brede, plastic latten smeert en mengt hij de verf op zijn grote doeken.

Hij heeft slechts twee assistenten, wat erg weinig is voor een kunstenaar, zeker met zijn renommee. "Rond zich heeft hij ook een paar trouwe kunstcritici", vertelt Lambrecht, "zoals Benjamin Buchloh. Al heeft hij mij al toevertrouwd dat hij hun theorieën over zijn werk ook niet altijd begrijpt."

Dat de kunstenaar voor die documentaire een cameraploeg toeliet in zijn atelier, is overigens best bijzonder. Richter staat bekend als een vriendelijk, beheerst en beredeneerd man, maar ook mediaschuw. Zelden geeft hij interviews, en feestelijke openingen van tentoonstellingen maken hem ongemakkelijk. Van Cauteren: "Hij zegt geen woord te weinig of te veel."

Zijn artistieke productie is onwaarschijnlijk. En hoewel Lambrecht weet dat hij nadenkt over wat er na zijn dood met zijn werk moet gebeuren, is er weinig reden om aan te nemen dat hij aan ophouden denkt. Van Cauteren: "Als hij zou willen stoppen, dan was dat al gebeurd. Ik denk niet dat Richter iets maakt dat voor hem overbodig is."

In Gent is ook 7 Ruiten (2013) te zien, een echo van 4 Ruiten, een werk uit 1967. Stonden toen de ruiten nog statig zij aan zij, dan leunen ze in de recentere versie ietwat chaotisch tegen elkaar, als een wankel kaartenhuis. Je zou er een commentaar in kunnen lezen over de wereld, maar ze suggereren ook een kwetsbaarheid, alsof ze niet veel nodig hebben om uit elkaar te vallen.

Gerhard Richter. Over schilderen loopt nog tot 18/2/2018 in het S.M.A.K. in Gent. smak.be