Wie wordt de nieuwe Al-Bagdadi? De strijd om de jihadtroon is open

Vraag het gelijk welke jihadi, en hij zal het je beamen: Osama bin Laden, dát was nog eens een leider. Charisma zat, een iconisch gezicht en – vooral – met 9/11 de inspirator van misschien wel de meest gedurfde terroristische aanslag van de eeuw, tegen de grote aartsvijand dan nog wel.

Met Al-Bagdadi, de zelfverklaarde kalief van IS, lag dat allemaal al wat moeilijker. Hoe bouw je bewondering op voor een man die zich amper laat horen? Lang moest de IS-top zich daar het hoofd niet over breken; de militaire successen én de geoliede propagandamachine lokten aspirerende jihadi’s als vanzelfsprekend naar IS.

Maar nu zit de klad in het kalifaat. De marktleider struikelt en de concurrentie ruikt zijn kans. Hervindt de “kalief” zijn evenwicht, of is zijn rol uitgespeeld? Wij wikken vier mogelijke scenario’s met in de hoofdrollen de kalief zelf, zijn gezworen rivaal én een jonge hond die door het bloed voorbestemd lijkt.

Wie weet verandert er helemaal niets op de jihadmarkt. De merknaam IS resoneert nog altijd over de hele wereld. Van Nigeria over Egypte tot Afghanistan en de Filipijnen: overal zijn de voorbije jaren filialen ontstaan. En het zou niemand verbazen als IS op middellange termijn een nieuw kalifaat probeert te vestigen in de ruïnes van Libië.

IS heeft er in zijn propaganda ook nooit een geheim van gemaakt dat de tegenstand groot was, en de kans op een nederlaag bestaande. De recente tegenslagen zullen dus wel de opportunisten demotiveren, maar de overtuigde aanhangers wellicht niet van gedachten doen veranderen. Bovendien zou Abu Bakr Al-Bagdadi als “kalief” een (al dan niet geconstrueerde) bloedlijn hebben die teruggaat tot de Profeet zelve. In jihad-kringen télt zoiets.

En toch is de “kalief” allerminst onvervangbaar. Doordat hij voor zijn eigen veiligheid zo weinig mogelijk publieke optredens maakt – de laatste videobeelden van hem dateren al weer van juli 2014 – is er nooit een echte personencultus rond hem ontstaan. Dat hoefde ook niet, want in de IS-ideologie draait eerst en vooral om de dawla, het “kalifaat”. Ook de telkens weer opduikende berichten over zijn mogelijke dood beïnvloedden de werking van IS nauwelijks, in tegenstelling tot de dood van propagandabrein Al-Adnani in augustus vorig jaar, die wél een duidelijke impact heeft gehad.

“Wie gelooft die man nog?” Toen in 2015 bekend raakte dat de beruchte talibanleider Mullah Omar al twee jaar overleden was, wisten ze bij Al Qaeda even niet meer waar ze het hadden. Mullah Omar, had hun leider Ayman Al-Zawahiri daar vorig jaar nog niet hun bondgenootschap mee vernieuwd? Met een dode dus? 

Voor jihadi’s wereldwijd was het het zoveelste bewijs dat de voormalige rechterhand van Bin Laden de voeling met de realiteit helemaal kwijt was. Hoe kan zo iemand geloofwaardig de jihad leiden?

En toch. “Ten tijde van de Arabische Opstanden, die voor veel jongeren om liberalisering draaiden, voorspelde Al-Zawahiri dat de jihad het gat zou vullen dat door de dictaturen gelaten werd”, nuanceert conflictjournalist Rudi Vranckx. “Daar werd toen nogal meewarig om gedaan, maar met wat we nu weten, moet je durven zeggen dat we allemaal – ook ik – zijn strategisch inzicht onderschat hebben.”

Anno 2017 wéégt Al Qaeda ook opnieuw. Zo controleert de terreurbeweging een groot deel van de kust van Jemen en in het noordwesten van Syrië zelfs de hele provincie Idlib, als leidende factor in een rebellencollectief van een twintigduizendtal militanten. En vorige zaterdag pleegde ze in Mogadishu de dodelijkste aanslag ooit op Somalische grond.

Maar Al-Zawahiri’s recepten worden niet meer gesmaakt. Hij moest toekijken toen IS zich in Irak van Al Qaeda afscheurde en zich daarna een weg naar een eigen staat moordde. Het was niet de stijl van Al-Zawahiri, die van meet af aan waarschuwde dat het gratuite geweld tegenover de plaatselijke bevolking potentiële bondgenoten daar zou afstoten. In het beste geval vindt de nieuwe generatie hem een lafaard, in het slechtste een verrader. 

Nee, op Al-Zawahiri zitten ze bij IS allerminst te wachten, en dat beseft hij zelf ook. En dus schuift hij sinds 2015 zelf een troonopvolger naar voren.

Zijn vader was de meeste iconische jihadi aller tijden. De bloedlijn van zijn moeder leidt helemaal terug tot de Profeet. Hij huldigt de guerrillamentaliteit van IS en wordt tegelijk omringd door de decennia aan knowhow van de Al Qaeda-top.

Wie houdt Hamza bin Laden, de favoriete zoon van vader Osama, nog tegen?

Alleszins niet zijn charisma, dat volgens mensen die het kunnen weten al van zijn kinderjaren evident was. Ook niet zijn Saoedische nationaliteit, een garantie op royale giften van de plaatselijke mecenassen van de jihad. En al evenmin zijn welwillende houding tegenover IS, waarvan hij de kill-them-where-you-find-them-mentaliteit heeft overgenomen – en voor wiens strijders zijn vader nog steeds een soort van (nu ja) halfgod is.

Als iemand IS en Al Qaeda kan verzoenen, dan hij wel.

Als het Hamza in de loop van de volgende jaren toch niet lukt, dan zal dat misschien aan zijn gebrek aan ervaring liggen.

Maar de grootste uitdaging voor Hamza bin Laden wordt die waar ook Al-Bagdadi het zo moeilijk mee had: een sterk merk maken van je naam. Niet makkelijk als de laatste foto die de wereld ooit van je gezien heeft intussen alweer zestien jaar oud is en de mensen je verder alleen kennen van enkele audioboodschappen waarin je het Westen afdreigt. In tijden van blitse IS-filmpjes kom je er daarmee niet meer.

Dat, en de Amerikanen een stap voor blijven, natuurlijk. Hamza bin Laden prijkt nu al met stip op één op hun hitlist.

En wat als het geen van die drie wordt? 

Goed mogelijk, denkt Rudi Vranckx. “Het kan altijd dat er plots iemand uit de coulissen opduikt waar de buitenwereld nog nooit van gehoord heeft. Je kan het je amper nog voorstellen, maar we hebben ons ook ooit afgevraagd wie die Al-Bagdadi nu weer was.”

Dinsdag in deel 2: Waar gaan de IS-strijders nu naartoe?
Woensdag: Wie krijgt de brokstukken van het “kalifaat”?