Psychiater Damiaan Denys: "Politici, de media, allemaal maken ze de mensen bang"

Er is een boekomslag (wit, met grijze en rode letters), er is een titel (Angst­paradox), er is een prijs (19,99 euro) en ruim een jaar geleden was er ook een wervende aankondiging in de najaars­catalogus van uitgeverij Atlas Contact: ‘Toonaangevend psychiater-filosoof Damiaan Denys schrijft hét boek over angst.’ Wat er alleen nog niet is, is het boek.

Aanvankelijk zou Angst­paradox verschijnen in november 2016. Daarna in november 2017. Maar ook dat gaat niet lukken, zegt Damiaan Denys (52) enigszins timide in zijn werkkamer in het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam. De reden? “Angst. Angst om het niet goed te doen. Ik zit vast in een raar soort dynamiek. Als ik ’s ochtends iets schrijf, ben ik een uur later blij. Maar ’s avonds denk ik: het is nonsens, dit is al duizend keer geschreven, hou op met die onzin, wie gaat dit lezen? Ik heb angst om te schrijven.”

En dat is geen grap? “Nee! Schrijven is voor mij echt iets lastigs, ik voel me daar heel onzeker over. Sinds anderhalf jaar schrijf ik columns, voor Het Parool en De Psychiater, maar het schrijven van een boek is iets anders. Dat heeft te maken met mijn opleiding, denk ik. Ik ben gestart als filosoof en voor mij is het geschreven woord bijna heilig. Een boek is blijvend. Ik ben bang dat ik niet aan de verwachting kan voldoen. Ik schrijf veel gemakkelijker theater­teksten dan een boek. Nu ja, het is ook een beetje onvolwassen gedoe, hè.”

Wanneer bent u – los van dat schrijven – voor het laatst bang geweest?

Damiaan Denys: “Dat was in het theater. De minuten waarin de mensen de zaal binnenkomen en je achterin de coulissen zit te wachten tot je op moet, vind ik vreselijk, ik ben dan ook misselijk. De intensiteit van die emotie is zo heftig. Als ik er nu over spreek, komt dat gevoel weer op. Ik heb over die angst voor het theater net een nieuw stuk geschreven, dat ga ik op 20 november brengen bij de Akademie voor Kunsten in Amsterdam. Ik zie er verschrikkelijk tegenop.”

Maar hoogleraren zijn toch gewend voor een publiek te spreken?

“Theater is echt anders, dat is een verschil van dag en nacht. Als ik een lezing geef, ben ik de professor, dat is beschermend. In het theater stel je je kwetsbaar op. Dat was ik niet gewend. Ik heb er ook geen opleiding voor gehad.”

Je kunt ook zeggen: dan maar niet het podium op.

“O nee! Dan zou ik doen wat ik altijd bestrijd. Ik denk dat het uiteindelijk altijd vruchtbaarder is om door je angst heen te gaan, jezelf ermee te confronteren en hem uiteindelijk te overwinnen. Angsten belemmeren ons ten volle te leven. Als je toegeeft aan wat je niet durft of niet kunt – fietsen, zwemmen, wat dan ook – maak je je wereld weliswaar comfortabel, maar ook heel klein. Door tegen angst te strijden, er dwars doorheen te gaan, geef je jezelf de mogelijkheid iets nieuws te doen en zo jezelf te overtreffen. Dat is toch een kleine overwinning. En het is wat het leven zo aantrekkelijk maakt. Je merkt dat mensen enorm genieten van het overschrijden van hun eigen belemmeringen.”

Dat Damiaan Denys een reputatie heeft opgebouwd als angst­deskundige, is hem min of meer per ongeluk overkomen, zegt hij: “Mijn eigenlijke specialisme is de dwangstoornis, die onder de angst­stoornissen valt. Jaren geleden werd ik daarom gevraagd in Utrecht om een reeks colleges over angst te verzorgen. Ik sloeg een brug tussen filosofie, psychiatrie en neurowetenschap, en blijkbaar vonden mensen dat boeiend, want ik werd daarna vaker gevraagd. Inmiddels is angst een onderwerp geworden waar ik aan vastkleef. En mede door dat boek dat ik maar niet afkrijg, weet ik er inmiddels wel veel van af.”

Wat zijn de verschillende soorten angst?

“Grofweg kun je er drie onderscheiden: schrik, vrees en angst. Schrik is de reactie die opkomt als je een klap hoort of opeens oog in oog staat met een wolf. Die reactie gebeurt volkomen onbewust, je stress­systeem slaat aan en daar kun je niets aan doen.

“Vrees is het gevoel van bang zijn voor een specifiek ding: een onderwerp, een object, hoogte of laagte, een man of een vrouw. Fobieën, bijvoorbeeld voor spinnen, hebben met vrees te maken en zijn doorgaans goed behandelbaar. Nummer drie, angst, hangt samen met het gevoel van geen controle hebben.

“Vrees, schrik en angst zijn als eb en vloed: ze vloeien in elkaar over, je kunt moeilijk zeggen waar het een begint en het ander eindigt. Maar het zijn wel drie verschillende concepten. Ter wille van het begrip is het goed ze van elkaar te scheiden.”

In Angstparadox zal Denys vooral ingaan op de derde categorie – angst dus. “De essentie van Angstparadox is dat mensen in onze tijd angstiger zijn dan pakweg twintig jaar geleden, terwijl er feitelijk minder reden voor is. Kenmerkend voor onze tijd is dat we bang zijn geworden voor de angst zelf, zozeer dat je kunt stellen dat we in een angstcultuur leven.”

De mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest: bedoelt u dat? Maar die uitspraak is al heel oud.

“Angst voor de angst is natuurlijk niet nieuw, die is er zolang de mens bestaat. Maar hij neemt wel toe. Angst heeft zoals gezegd te maken met controle­verlies, maar angst zélf is natuurlijk ook een ding. En de essentie ervan is het puur imaginaire gehalte ervan. Daarom kan het ook zo volledig losgaan; aan ons inbeeldingsvermogen zit geen grens.

“Angst gaat altijd om iets wat zou kunnen gebeuren. Je zit in het vliegtuig, naast een raampje, en je ziet dat er een barst in zit. Er gebeurt helemaal niks, maar toch word je angstig. Je denkt: als dat barstje groter wordt, gaat het raam stuk en word ik naar buiten gezogen, helemaal dichtgeklapt zoals in de film Aliens, het bloed zal eruit spuiten... Angst maakt gebruik van een unieke menselijke capaciteit, namelijk die tot anticiperen. Tot inbeelden. Angst is een menselijk ding. Dieren kennen schrik, ze kennen vrees, maar alleen de mens kent angst. Angst is een essentieel menselijke emotie.”

En dus al heel oud.

“Iedereen is al duizend jaar met angst bezig, zeker. Maar we leven nu in een cultuur die gemodelleerd is naar de angst. En dat is het verschil met vroeger.”

Als we inderdaad in een angstcultuur leven, zoals u zegt, hoe komt dat dan?

“Het is ambivalent. We zijn veel meer dan vroeger gehecht aan controle, zekerheid en comfort. Onze kinderen mogen tot de hoek van de straat lopen, onze overgrootouders wandelden toen ze klein waren rustig naar een dorp verderop. We zijn bang geworden voor minuscule dingen, mensen zijn al bijna bang voor de regen. Alles is gericht op het vermijden van nare gebeurtenissen, op het controleren van dingen.

“Kranten staan vol met angst­opwekkende artikelen: dreigende drama’s, mogelijke rampen. En vaak is de berichtgeving puur gebaseerd op geruchten. In de advertenties zie je hetzelfde. In de Volkskrant zag ik een advertentie voor badkamers waarin niet staat: koop onze badkamers want onze baden zijn zo goed, nee, er staat: wist u dat één op de vijf mensen uitglijdt in de badkamer? Men weet: als ik mensen bang maak, kan ik mijn spullen gemakkelijker verkopen. Politici, ideologen, media, allemaal maken ze de mensen bang.”

Ik weet zeker dat geen enkele Volkskrant-journalist bewust stukken schrijft die mensen bang maken omdat angst zo goed zou verkopen.

“Nee, dat is het juist. Ik was laatst bij een debat over media en terreur en ik stond versteld over het gebrek aan inzicht van hoofd­redacteurs over de manier waarop ze journalistiek bedrijven. Men snapt het gewoon niet, het wordt meteen heftig.

“Maar als hier nu een vrouw in een blauwe boerka binnenkomt, denken wij niet: waarom draagt die vrouw zulke rare kleren? Waar zou ze vandaan komen, misschien uit Syrië? Nee, we denken: zou die vrouw geen bomgordel onder haar boerka dragen? Zover is het al gekomen: de natuurlijke verwondering waarmee we naar nieuwe dingen kijken, is vervangen door een eerste reactie die te maken heeft met angst.

“De media spelen daar een grote rol in omdat ze in onze maatschappij enorm dominant geworden zijn. Mensen halen tegenwoordig al hun informatie uit de media. Ik las laatst een stuk over Amerikaanse jongeren in de jaren 60. Het ging over bezittingen die destijds belangrijk voor ze waren, daar hadden ze lijstjes van gemaakt. Op nummer twee stond: ‘Mijn encyclopedie’. Wie heeft er nu nog een goede encyclopedie in huis? We halen onze informatie van Google, uit kranten, van sites. Mensen kijken naar Freek Vonk bij De wereld draait door en denken dat ze weten wat biologie is. De media hebben het monopolie op kennis gekregen.”

Is het probleem niet veel meer dat mensen hun informatie via sociale media als Facebook en Twitter tot zich nemen, en juist níét via de traditionele media?

“Sociale media, dat zijn de burgers; en de burger doet wat ie wil. Maar traditionele media dragen een verantwoordelijkheid. Doordat zij het monopolie op kennis hebben gekregen, is kennis een consumptie­artikel geworden. Het wordt gekocht en het wordt verkocht. En daarmee wordt kennis steeds oppervlakkiger.

“Als kind bladerde ik weleens door De Standaard. Wat daarin stond, was gewoon niet te begrijpen, oersaai, allemaal cijfers. Maar naarmate kennis meer en meer handelswaar is geworden, werd ze ook prettiger. De cijfers hebben plaatsgemaakt voor de beleving. Een reporter zegt niet meer: er is een brand in Putten. Nee, men gaat naar die reporter toe en vraagt hem hoe het voelt om bij die brand te staan.”

De emotie regeert. Maar dat komt misschien ook omdat de samenleving zo complex is geworden, en de emotie iets is wat iedereen tenminste nog begrijpt.

“Maar het is wel gevaarlijk. Want om terug te komen op de vraag hoe het komt dat we in een angstcultuur leven: dat heeft dus alles te maken met de belangrijke rol die media zijn gaan spelen in onze kennis­overdracht, en met het gegeven dat angst een belangrijk element van die media is. Die hun taak óók al niet naar behoren vervullen doordat ze zo focussen op de beleving. Kijk naar de verhalen over misbruik in de sport: allemaal casussen, nauwelijks feiten.

“In feite wordt een groot deel van de grote maatschappelijke problemen gecreëerd door conceptuele onhelderheid. We zijn oppervlakkig in onze beschrijvende concepten. Die #MeToo-discussie is daar een mooi voorbeeld van. Die gaat over seksuele intimidatie, maar waar hebben we het nu precies over? Je hebt verkrachting, je hebt aanranding, je hebt ook mannen die handtastelijk zijn. De aanpak van Harvey Weinstein is een andere dan die van een goede vriend van ons, die mijn vrouw elke keer als hij langskomt stevig bij haar middel pakt, terwijl ze daar niet van gediend is. Maar er iets van zeggen, vindt ze niet gemakkelijk.”

Die angst om te zeggen waar het op staat, waar je wel en niet van gediend bent, waar komt die vandaan?

“Dat heeft te maken met de waarheid. Dat verzin ik nu ter plekke, maar het is wel zo: wij zijn bang voor de waarheid.”

Als het over dit onderwerp gaat?

“Altijd. Elke waarheid komt als een verrassing. Elke waarheid is harder dan datgene wat we denken dat waar is. We zijn niet zo goed in waarheden. We denken dat we in vrijheid en waarheid leven, maar dat is niet zo. We creëren werelden die altijd prettiger zijn dan de echte. En daar schuilen we in.”

Angst creëert vicieuze cirkels waar je niet meer uitkomt, zegt Denys: “Omdat angst niet om de realiteit gaat, maar om fictie. Die fictie is oneindig. Ik kan mij het zotste voorstellen. En omdat die fictie niet toetsbaar is aan de realiteit, kan het alleen maar erger worden. Amerika loopt tien jaar voorop in die angstcultuur, verder in negatieve zin. Wij hebben die angstcultuur van de Amerikanen overgenomen. Angst is normaal geworden, als je niet angstig bent, word je bijna als abnormaal beschouwd. Zeventien procent van de mensen, ongeveer een op de vijf, lijdt aan een angst­stoornis. Maar 60 tot 70 procent van de Nederlanders is bang voor terrorisme. Echt bang.”

Is angst erfelijk?

“Families waar angst veel voorkomt, hebben zeker de neiging dat over te dragen. Maar hoe het werkt, weten we niet precies.”

Weten we dan ook niet waarom de een angstiger is dan de ander?

“Het eerlijke antwoord is: nee. Ik heb drie zonen. De oudste, nu 20, is heel angstig; de twee jongere zijn misschien wel te weinig angstig. Hoe angstig iemand is, heeft deels te maken met aanleg, familiale context, met iemands genetische achtergrond. Er zijn ook biologische verschillen: vrouwen zijn veel angstiger dan mannen.

“Maar vooral heeft angst te maken met hoe we naar de wereld kijken. Angst is een affect, een emotie, maar Sartre zei al: een emotie verandert de wereld totáál. De blik waarmee je naar de wereld kijkt, bepaalt hoe die wereld eruitziet. Je kunt je kinderen een zodanige opvoeding geven dat ze angstig naar de wereld kijken. Je kunt angst induceren, je kunt mensen bang máken. Dat is dus ook wat er gebeurt, in onze angstcultuur.”

We zoeken zelf ook angst op, door thrillers te lezen, enge films te kijken en onze kinderen de sprookjes van Grimm voor te lezen of Halloween te vieren.

“Dat is allemaal oefening, in een veilige context. Het heeft met dat vermogen tot anticiperen te maken: we oefenen tot iets werkelijk gebeurt. Je leert jezelf met angst omgaan.

“Want angst zit in jou zelf, niet in de buitenwereld. Angst overwinnen is een gevecht met jezelf, het is het vermogen om te gaan met iets dat jou naar beneden drukt. En dat is een intiem gevecht. Er is geen heftiger emotie dan angst.”