Het einde van het landschapskantoor: "Eigenlijk kunnen bedrijven nog een voorbeeld nemen aan 'Het eiland'"

Een blinde witte muur op 30 centimeter van mijn neus. Een hoofdtelefoon op mijn oren, de knop voor noise cancelling op 'on'. Ik schrijf dit stuk in een van de glazen cabines op onze redactie. Een fantastische uitvinding die enkele maanden geleden op onze vloer landde, voor mensen zoals ik. Mensen die hoorndol worden als de collega rechts telefonisch alle details over de effectentaks probeert te achterhalen, terwijl de persoon recht tegenover druk overlegt over de Bende van Nijvel met de m/v drie plaatsen verder. En ondertussen aan nog steeds dezelfde lange tafel gediscussieerd wordt over de billen van Pommeline.

Versta me niet verkeerd: mijn collega's valt niets te verwijten. Ik ben net zoals zij. Ook ik bel veel (en, sorry jongens, luid), ook ik overleg weleens graag over een stuk in wording. Maar soms is er zo veel gaande, dat je jezelf niet eens meer hoort denken. En net wanneer het rustig is in je hoofd, staat er geheid iemand voor je met een vraag die echt niet wachten kan. Het is het leven zoals het is: de redactie. Maar ook het leven zoals het is: het landschapskantoor. 

Apple 

In de jaren 50 verdwenen de tussenschotten het eerst in Duitsland. Bovenal was dat een economische overweging: je kon veel meer werknemers kwijt op veel minder ruimte, bijzonder kostenbesparend. Later werd het open office vooral gepromoot omdat het zou aanzetten tot samenwerking, de creativiteit zou stimuleren en zelfs de productiviteit zou verbeteren.

Maar zo rooskleurig worden die open offices allang niet meer bekeken. Neem het Apple Park dat momenteel verrijst in Cupertino in Californië. In een gebouw dat meer weg heeft van een ruimteschip dan van een kantoorgebouw zouden straks zo'n 12.000 Apple-werknemers moeten werken. Zouden, want verschillende afdelingen hebben intussen al hun veto uitgesproken. Dan mag hun nieuwe werkplek nog 5 miljard euro gekost hebben en op een domein van 75 hectare liggen, hun oude kleine kantoortjes inruilen voor landschapskantoren waar de ingenieurs schouder aan schouder moeten zitten, is voor velen meerdere bruggen te ver.

Heel begrijpelijk, vindt Veerle Hermans. Zij is professor ergonomie aan de VUB en hoofd ergonomie bij de externe dienst voor preventie en bescherming op het werk IDEWE. "Onlangs kwam ik op een splinternieuwe werkvloer. Tweeënzeventig werkplekken waren er voorzien, zonder enige afscheiding. Ongelooflijk dat dat nog kan", zegt ze.

Paradox van de twee c's

Want dat zo'n landschapskantoor serieuze nadelen heeft, is intussen veelvuldig bewezen. Al in de jaren 70 wezen studies uit dat landschapskantoren contraproductief zijn voor werkzaamheden waarvoor veel concentratie vereist is. 

Meer recente publicaties concluderen dat open offices een uitgesproken negatief effect hebben op de mentale privacy en op de voldoening die een werknemer uit zijn job haalt. Werken in landschapskantoren is ook nefast voor de intermenselijke relaties en de mentale belasting. Dat wordt verergerd naarmate de werknemers dichter op elkaars neus zitten. Het enige positieve aspect is dat een bureau delen mogelijk de communicatie bevordert. Maar zelfs dat is lang niet altijd het geval, blijkt uit een Nederlandse literatuurstudie uit 2005.

"Ik noem het de paradox van de twee c's", zegt Hermans. "Communicatie en concentratie. Je kunt niet productief werken als je te veel gestoord wordt." En dat gebeurt in landschapsbureaus bijzonder veel. Hermans haalt er cijfers bij: "'Breinwerkers' worden iedere 12,4 minuten onderbroken. Ofwel vijf keer per uur, 40 keer per dag, 200 keer per week."

Dat laatste is bijzonder problematisch, volgens de gerenommeerde Hongaarse psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi, de vader van het psychologische begrip 'flow'. Hij stelt dat de sleutel tot geluk, zowel in het werk als bij het beoefenen van een hobby, het vinden van die flow is. Het is een staat van complete concentratie, waarbij je volledig opgaat in datgene waar je op dat moment mee bezig bent. En die bereik je uiteraard nooit als je om de 12,4 minuten gestoord wordt.

Hoge bloeddruk

In grote ruimtes samenwerken heeft dus een invloed op onze concentratie. Maar ook onze gezondheid kan eronder lijden, zegt professor arbeidsgeneeskunde Lutgart Braeckman (UGent). "Lawaai is een erg belangrijke factor. Dat hoeft niet 85 decibel te zijn. Constant tussen babbelende en bellende collega's zitten met een zoemende printer naast je, kan stresserend werken. Het kan eveneens gevolgen hebben voor de bloeddruk en de vermoeidheid."

Daarbij komen de klassieke ergernissen die iedereen herkent. Zit jij te vloeken en te puffen omdat er geen raam open kan, dan grijpt je buurvrouw rillend naar een sjaal. 

"Ook al kies je voor gemiddelde klimaatinstellingen, toch zal 5 à 10 procent van de de werknemers zich niet comfortabel voelen", zegt Braeckman. "Het is in een grote ruimte onmogelijk om voor iedereen goed te doen. Tot gezondheidsbedreigende aandoeningen zal dat niet leiden, maar een slechte verlichting of verluchting kan wel hoofdpijn of irritatie van oren, neus en keel veroorzaken. Allemaal dingen die je oncomfortabel doen voelen op je werkplek."

Reden te meer om stilaan afscheid te nemen van de landschapskantoren, vindt Braeckman. En dat gebeurt ook, zegt professor Hermans. "Het landschapskantoor is nu echt wel over zijn piek heen." Uit een recente studie blijkt nochtans dat 70 procent van de kantoren in de VS een open office is. "Maar daar wordt langzaam van teruggekomen. Alsmaar meer bedrijven nemen contact met het IDEWE op voor advies over hoe ze hun werkvloer beter kunnen organiseren."

Hokjesbureaus

En nee, dat advies is niet: voer opnieuw massaal de tussenschotten in en zet alle werknemers apart in een kantoortje. Niet alleen zou dat voor bedrijven een economische nachtmerrie zijn, uit een studie uit 2015 blijkt dat het effect van geïsoleerd werken op de prestaties van een werknemer even negatief zou zijn als wanneer je hem in een landschapskantoor dropt. 

De perfecte oplossing ligt dan ook ergens tussenin, zegt Hermans. "Ideaal is een mengvorm. Activity based workplaces, noemen we dat. Je hebt de ruimte van een landschapskantoor, maar je deelt die in naargelang van het soort werk dat uitgevoerd moet worden. Eigenlijk kunnen bedrijven nog een voorbeeld nemen aan de tv-serie Het eiland: een beperkt aantal mensen die een gelijksoortige functie uitvoeren zit samen."

Al zitten op die manier nog tientallen collega's in één grote ruimte, meer dan zes zou je niet mogen groeperen, zegt Hermans. "Per groepje van een man of zes zouden er lage kasten met geluidswerend materiaal aan de achterwand geplaatst moeten worden. Of planten en halfhoge geluidspanelen. Met isolatiemateriaal in het plafond of de vloerbekleding kan ook heel wat bereikt worden." 

Skiliften

En zo had The Boston Consulting Group misschien toch gelijk toen ze vorig jaar bij de opening van haar nieuwe vestiging in New York weinig bescheiden aankondigde dat ze het kantoor van de toekomst gebouwd had: zes verdiepingen hoog, waarbij iedere verdieping met de andere verbonden is door een grote centrale traphal, en 'zonnig' en 'volledig open' het credo is. 

Maar de 500 werknemers krijgen wel lichtjes gebogen computerschermen van 86 centimeter, om een gevoel van privacy te hebben. Er zijn hoekjes met zit- en stabureaus, zithoeken met fauteuils, zelfs bureaus met een hometrainer eronder voor wie fit wil blijven tijdens het werk. Iedere verdieping is op die manier ingedeeld in 'buurten' en overal worden stilteruimtes voorzien en aparte zaaltjes die geboekt kunnen worden voor presentaties of teamvergaderingen. 

Het is het soort landschapskantoor waar Hermans wel enthousiast van wordt. "Ik heb al ideeën gezien voor boomhutten en skiliften op de werkvloer die dienen als overlegruimte of plek waar je rustig geconcentreerd kunt werken. Hoe vaak gaan mensen vandaag na een dag op een landschapskantoor niet naar huis met het gevoel dat ze niet hebben kunnen doen wat ze wilden doen? Als we op deze manier kunnen vermijden dat werknemers eraan onderdoor gaan, lijkt me dat alleen maar positief."