15 tot 21 november 1917: "Tijger" Clemenceau wordt Franse premier

De Franse president Poincaré heeft Georges Clemenceau tot nieuwe premier benoemd. Twee dagen eerder nam de regering-Painlevé ontslag na een stemming in de Kamer, na amper twee maanden aan het bewind te zijn geweest.

Clemenceau is 76 jaar. Hij was al politiek actief tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1870. Toch is hij nog altijd geducht om zijn scherpe pen en tong. Zijn harde aanpak van de politiek  gaf hem de bijnaam “de Tijger”. 

Politiek is Clemenceau een radicaal: een linkse republikein, met progressieve opvattingen op sociaal gebied.  Voor alles is hij een vurig patriot. Hij staat vijandig tegenover pacifisten en defaitisten. Voor hem moet de oorlog met alle middelen worden voortgezet en is alleen de overwinning een optie. De harde standpunten die hij hierover inneemt, maakten indruk na de golf van stakingen en muiterijen. De reeks arrestaties en verdachtmakingen over verraad (Mata Hari, Bolo Pacha, Malvy… ) en de bolsjewistische staatsgreep in Rusland veroorzaakten een grote malaise.  

Twee typische foto's van de nieuwe premier, en Clemenceau aan het front naast zijn zoon, kapitein Michel Clemenceau (Excelsior, 19 en 24-11-1917, Gallica, BnF)

Bij de troepen is Clemenceau zeer populair, omdat hij steeds is opgekomen voor de belangen van de gewone soldaat. Hij is arts en klaagde meermalen de ongezonde toestanden aan waarin de "poilus" moeten leven.  

Hij was vroeger al premier en trad toen zeer energiek op. Sinds het begin van de oorlog weigert hij echter tot een regering toe te treden, tenzij hij er de leiding van krijgt. Hij vond de vier kabinetten die sinds 1914 aan het bewind waren te zwak.

Dat het Franse staatshoofd nu een beroep doet op Clemenceau is hoogst opvallend, omdat beiden elkaar grondig haten. Clemenceau heeft het Poincaré nooit vergeven dat hij tegen diens wil tot president werd gekozen.  Maar ook Poincaré – een Lotharinger – wil dat de oorlog wordt voortgezet tot de overwinning. Hij weet dat zijn oude vijand daarvoor de beste keuze is, want andere prominente politici denken na over een compromisvrede.

De Franse kranten drongen de laatste tijd steeds meer aan om “de Tijger” aan de macht te brengen,  als de enige die het land kan redden.

Twee Duitse karikaturen van Poincaré en Clémenceaux (Kladderadatsch, 23 september, en Lustige Blätter, november 1917)

De nieuwe Franse premier Clemenceau heeft in één dag een nieuwe regering gevormd. Die is kleiner dan de vorige regering, omdat er geen politieke kopstukken als minister zonder portefeuille in zitten. Dat maakt het kabinet veel meer een ploeg dan de vorige regeringen.

Clemenceau beheert zelf de portefeuille van Oorlog. Hij wil zich meer dan zijn voorgangers rechtstreeks met de oorlogsvoering bemoeien.

De meeste ministers behoren net als Clemenceau tot de radicale partij. De sleutelposten zijn in handen van zijn vertrouwelingen. Dat is het geval voor Stephen Pichon, een oude vriend van “de Tijger” die minister van Buitenlandse Zaken wordt, en de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken Jules Pams, die in 1913 presidentskandidaat was op aandringen van Clemenceau, maar verslagen werd door Poincaré.

Minister van Financiën blijft Louis-Lucien Klotz, die het zwaar getroffen departement Somme in de Kamer vertegenwoordigt.  Charles Jonnart, die als Geallieerd Hoog Commissaris enkele maanden geleden de Griekse koning tot troonsafstand dwong, komt in de regering met de nieuwe functie van minister van Blokkade en van Bevrijde Gebieden.

Clemenceau, met net achter hem Poincaré, komt de schade bekijken van een Duitse luchtaanval op Parijs, eind januari 1918 (BnF, Gallica)

Hoewel het dus geen regering op brede basis is, heeft ze een grote
meerderheid in de Kamer gekregen. Alleen de socialisten stemden in blok
tegen.  

In zijn rede tot de Kamer zei de nieuwe premier dat hij streng zal optreden tegen alle verraders en tegenstanders van de oorlog.

Nog geen twee weken na de verovering van Passendale zijn de Britten een nieuw offensief begonnen.

Ditmaal is het een aanval tegen de "Siegfriedstellung" (de zware verdedigingslinie die bij de Geallieerden bekendstaat als de Hindenburglinie) ten zuidwesten van de Noord-Franse stad Cambrai. Dat gebeurt door het 3e Britse Leger onder generaal Sir Julian Byng, die eerder dit jaar het Canadese legerkorps met succes aanvoerde bij Vimy.

In de ochtend van 20 november, na een zeer korte artilleriebeschieting, wierpen zowat 350 tanks (type Mark IV) zich in de strijd op een breedte van 12 km. Later kwamen er nog meer dan honderd bij. Meteen de grootste aanval van tanks tot nu toe. Ze werden gevolgd door zeven divisies infanterie.  

Tekening van de tankaanval uit "The Sphere"

Bij de vorige aanvallen met tanks, zoals onlangs nog bij Ieper, waren de stalen monsters geen groot succes. Ze zakten vaak weg in de modder. Bij dit offensief leent de vrij vlakke bodem van harde krijtgrond, met relatief weinig granaattrechters, zich beter voor tanks. 

Een aantal tanks hebben een speciale opdracht. Sommige zijn uitgerust met radio. Eén zorgt voor het uitleggen van telefoonlijnen. Nog andere tanks zijn voorzien van een haak om de prikkeldraadversperringen kapot te trekken.

Bij het begin van de tankaanval vuurde de Britse artillerie rookgranaten af. Die veroorzaakte een kunstmatige mist, waardoor de tanks niet meteen zichtbaar waren in de Duitse linies. De Duitsers, die dachten dat het om een gasaanval ging, zetten meteen hun gasmaskers op, wat hun zicht nog meer beperkte.  

Britse tank in actie tijdens een oefening, september 1917 (Albums Valois, BDIC

Tegelijk vlogen Britse vliegtuigen boven het slagveld. Ze vielen de loopgraven aan en hun lawaai verborg het gebrom van de afkomende tanks. De verrassing was dan ook totaal.

Bij het bereiken van een loopgraaf wierpen de voorste tanks er elk een zware takkenbundel in, zodat ze zonder veel moeite de loopgraaf konden oversteken, gevolgd door andere tanks. Intussen ruimden infanteristen het verzet in de loopgraven op.

Die avond waren de Britten tot 8 km door de Duitse linies gedrongen. Op één dag zijn ze even ver geraakt dan bij Ieper in drie maanden! Twee grote loopgraven werden gepasseerd en de vele prikkeldraadversperringen daarvoor liggen aan flarden. In het noorden is de grote weg Cambrai-Bapaume bereikt, meer naar het westen is de Schelde (die door Cambrai stroomt) overgestoken.

Zowat 8.000 Duitsers zijn krijgsgevangen gemaakt. De Britten verloren die dag “slechts” 4.000 man, maar zo’n 180 tanks zijn buiten gevecht. Een vijftigtal zijn kapotgeschoten, de rest had mechanische problemen.

De volgende dag hebben de Britten hun tankaanval voortgezet. Daarbij is veel minder vooruitgang geboekt, want de tanks naderden de Duitse artillerie en werden een gemakkelijk doelwit. De verliezen aan tanks stapelen zich dan ook op, maar de aanval duurt voort.

De Geallieerde pers slaat hoe dan ook hoera. Eindelijk eens goed nieuws: de geduchte Hindenburglinie is doorbroken. In  Groot-Brittannië worden zelfs de kerkklokken geluid. Als Cambrai veroverd wordt, verliezen de Duitsers een belangrijk knooppunt van wegen en spoorwegen.  

Kaart van het gebied waar de tankaanval wordt uitgevoerd, en foto's van de succesvolle actie (Excelsior, 22 en 23 november 1917)

In Meudon nabij Parijs is Auguste Rodin overleden. Hij was 77 jaar oud en had griep gekregen.  Rodin was wellicht de beroemdste beeldhouwer van de huidige tijd.

Zijn productie was enorm: zowat 7.000 beelden, naast duizenden tekeningen. Daaronder wereldberoemde werken als  De Burgers van Calais,  De Kus en (vooral) De Denker.

Sommigen beschouwen hem als de belangrijkste beeldhouwer sinds Michelangelo, maar niet iedereen kon zijn werk appreciëren. Zijn standbeeld van de schrijver Balzac werd door de opdrachtgevers afgewezen, hoewel bekende kunstenaars het als een meesterwerk beschouwen.

Begin dit jaar was hij getrouwd met Rose Beuret, zijn vroeger model met wie hij 53 jaar samenleefde. Ze was toen zwaar ziek en overleed twee weken later.  Rodin laat in zijn testament de Franse Staat het recht na om afgietsels van zijn beelden te maken.  

Rodin en enkele van zijn beelden ( Excelsior, 18-11-1917)

Parodie van Rodins Burgers van Calais ("Wat moeten we meest betreuren: het verlies van onze meester of dat van onze stad?) in de Duitse Lustige Blätter, november 1917)

In Rusland is de situatie moeilijk te overzien. De nieuwe bolsjewistische regering, de Raad van Volkscommissarissen, lijkt haar macht op veel plaatsen te verstevigen, maar velen twijfelen of ze het lang zal volhouden.

Na een zware strijd hebben de bolsjewieken ook de oude hoofdstad Moskou in handen. In de ochtend van 15 november veroverde de Rode Garde het Kremlin. De verdedigers werden uitgemoord. De strijd in Moskou verliep dan ook veel bloediger dan in Petrograd.

Onder druk van een spoorvakbond, die ermee dreigde de spoorwegen af te sluiten,  was er even een bestand in Moskou geweest, waarbij onderhandeld werd met de oppositiepartijen. Maar blijkbaar was dat voor de bolsjewieken alleen om tijd te winnen.

De strijd werd hervat nadat de bolsjewistische troepen in de buurt van Petrograd een kozakkenleger hadden verslagen, aangevoerd door de gevluchte premier Kerenski. Kerenski zelf lijkt door die nederlaag zijn laatste kaart te hebben verspeeld om de macht te behouden. Intussen blijven veel streken zich tegen het nieuwe bewind verzetten.  

"Lenin heeft Kerenski verslagen, ....... Maar als je de tekening omkeert, dan  ..."  (uit het Weense satirische blad Kikerikin 25-11-1917)

In Petrograd zelf zijn er veel protesten omdat de Raad van Volkscommissarissen opnieuw een perscensuur heeft ingesteld. Sinds de val van de tsaar was de pers in Rusland volledig vrij. Nu valt de Rode Garde regelmatig kantoren en drukkerijen van kranten binnen om de publicatie stop te zetten.

De linkse socialisten-revolutionairen hebben uit protest hun steun aan de regering ingetrokken. Maar ook binnen de bolsjewieken komt er protest tegen de harde lijn van Lenin en Trotski. Vijf leden van het bolsjewistisch centraal comité hebben ontslag genomen, waaronder Kamenev, Zinovjev en Rykov, de nieuwe volkscommissaris voor Binnenlandse Zaken. Ook vijf volkscommissarissen stappen op.  Ze zeggen dat het tot terreur zal komen als er niet snel een coalitieregering wordt gevormd.

Karikatuur uit het tijdschrift "Novy Satirikon": "Tot maart 1917 was er bestuur op de troon, niet door de regering, vanaf maart 1917 was er bestuur door de regering, niet op de troon, vanaf april tot oktober 1917 was er helemaal geen bestuur meer, maar wat vanaf oktober 1917?"

Generaal Nikolaj Doechonin, de stafchef en feitelijke opperbevelhebber van het Russische leger (Kerenski was opperbevelhebber) heeft van de Raad van Volkscommissarissen de opdracht gekregen om meteen besprekingen over een wapenstilstand te beginnen.  Doechonin antwoordde echter dat alleen een “door het leger en het land gesteunde regering” een dergelijk order kan geven.

Lenin heeft Doechonin meteen voor afgezet verklaard, maar de generaal blijft voorlopig in zijn hoofdkwartier, waar hij contacten onderhoudt met de vertegenwoordigers van de andere Geallieerde mogendheden.   

Begrafenis van de slachtoffers van het geweld in Moskou bij de muur van het Kremlin (Library of Congress)

De situatie in Rusland is voor de Oekraïne een aanleiding om meer en meer haar eigen weg te gaan.

Op 20 november heeft het Oekraïense revolutionaire parlement, de Centrale Rada, de Oekraïense Volksrepubliek uitgeroepen als autonoom deel van de Russische staat.

De Centrale Rada eist wel een grote autonomie voor de nieuwe republiek op en bovendien een groter grondgebied dan wat tot nu toe tot de Oekraïne werd gerekend. Gebieden waar de etnische Russen in de meerderheid zijn, zoals de streek van Charkov, worden door de Rada nu ook opgeëist. 

Dit alles gebeurt na een ingewikkelde strijd in de hoofdstad Kiev.  De dag na de coup in Petrograd probeerden de bolsjewieken, die in de Oekraïne fel in de minderheid zijn, daar de macht te grijpen. Ze kwamen in botsing met het geregelde Russische leger in Kiev dat de Voorlopige Regering trouw bleef.  

Betoging voor onafhankelijkheid in Kiev, november 1917

De Centrale Rada, die rond die tijd bijeenkwam, koos voor geen van beide partij. De vergadering veroordeelde de bolsjewistische machtsgreep en sloot een bestand met de legertroepen, die zich terugtrokken. Daardoor is er geen Russisch gezag meer in Kiëv.

Van een echte afscheiding is vooralsnog geen sprake, maar de Centrale Rada beschouwt zichzelf als het hoogste gezag in de Oekraïne zolang er geen algemeen aanvaarde Russische regering is. 

Kort daarvoor, op 15 november heeft de Raad van Volkscommissarissen in Petrograd een “Verklaring van de Rechten der Volkeren van Rusland” uitgevaardigd. Die erkent de gelijkheid en soevereiniteit van alle volkeren, met het recht op zelfbeschikking, zelfs het recht om zich af te scheiden. Daarmee wil het nieuwe bewind de vele niet-Russische minderheden achter zich krijgen.

Dezelfde dag heeft het autonome parlement van Finland een verklaring aangenomen, waarbij het de soevereine macht over Finland opeist.  

De dochters Oekraïne en Finland nemen afscheid van moedertje Rusland, tekening uit Lustige Blätter, november 1917

De opmars van Oostenrijks-Hongaarse en Duitse legers in Noordoost-Italië heeft een ongeziene vluchtelingenstroom op gang gebracht.

Geschat wordt dat zowat een miljoen burgers op de vlucht zijn geslagen, vooral uit de provincies Udine en Belluno, die moesten worden opgegeven, maar ook uit de aangrenzende gebieden die dreigen te worden veroverd.

Veel vluchtelingen raken niet erg ver, omdat alle bruggen opgeblazen zijn.
Veel mensen vluchten als gevolg van de officiële propaganda (‘De Turken staan voor de poorten”) en er zijn ook geruchten over massa-executies.

Vluchtelingen in Italië, tekening uit het Weense Volksblatt, 25-11-1917

Ook  Venetië wordt grotendeels ontruimd. De stad, die nu nog geen 40 km van het front ligt, werd op 18 november getroffen door een luchtbombardement.

De vluchtelingenstroom doet de chaos in de regio nog toenemen. De overheid heeft niets voor hen voorzien, omdat de militairen overal prioriteit krijgen.

De vluchtelingen worden zo goed en zo kwaad als het kan in andere streken opgevangen, maar ze veroorzaken daar veel ongemak.  

Venetië bereidt zich al een tijdje voor op bombardementen, de bronzen paarden van de San Marco zijn weggehaal, en het ruiterstandbeeld van Colleoni door Verrocchio heeft extra-bescherming gekregen.

Vluchtelingen uit Venetië schreven het lied "Addio Venezia"