Hoe de witte haai als grootste roofvis ter wereld tóch de prooi wordt van de orka

De carcharodon carcharias of mensenhaai staat in de biologieboeken omschreven als toppredator in de meeste voedselketens over de hele wereld. Maar eerder dit jaar spoelden aan de Zuid-Afrikaanse kust van de West-Kaap vijf karkassen van mensenhaaien aan. Hun lengte varieerde tussen 2,7 en 4,9 meter. Het ging om twee wijfjes en drie mannetjes. Het viel op dat gaten de spierwand tussen de borstvinnen hadden doorboord. En vooral: dat de levers uit de karkassen verdwenen waren.

Mensen hadden in de omgeving wel degelijk in die periode orka's (orcinus orca) gespot. Dát, samen met de aard van de bijtwonden, wees erop dat orka's achter de vijf dode witte haaien zaten.

Op papier overtreft de orka de witte haai, zowel qua maximumlengte (9,6 vs 6,4 meter) en maximumgewicht (9.000 vs 2.268 kg), als qua zwemsnelheid in een spurt (48 vs 45 km/uur). Orka's passen hun eetgewoonten aan naargelang de regio en de groep waarin ze vertoeven. In Zuid-Afrika stonden ze er al om bekend te jagen op de lever van kleinere haaien. Om specifiek dát orgaan te kunnen verorberen, moeten ze, zeker voor witte haaien, wel een erg gespecialiseerde jachttechniek hanteren. Maar waarom precies die fascinatie voor de lever?

De lever van een haai is groot: minstens 5 procent van het totale gewicht van de roofvis. De lever is ook rijk aan olie, met veel squaleen in, een vloeistof met anti-oxiderende en cholesterol-regulerende eigenschappen. Vooral de lever van de witte haai bevat een schat aan energie, die zij nodig hebben voor hun migratie, groei en voortplanting. Voor de orka's is het dan zoiets als "het eten van een Mars-ijsje met toegevoegde vitamines", schrijft The Guardian.

Maar hoe geraakt de orka tot bij de lever van de grootste roofvis ter wereld? Wel, de zwaardwalvissen blijken op een sluwe en handige manier misbruik te maken van het fenomeen van de 'tonische immobiliteit' (TI). Dat betekent dat haaien die ondersteboven worden gedraaid, in zo'n bijzondere toestand van verstijving geraken, die ongeveer een kwartier aanhoudt. Waarom precies de evolutie dat zo voorzien heeft voor de mensenhaai, is niet duidelijk: mogelijk kunnen ze 'voor dood spelen' uit zelfverdediging, of is het bedoeld om het mannetje tijdens het paren toe te laten het wijfje tijdelijk te immobiliseren.

In elk geval slagen orka's erin om de mensenhaaien plots te rammen in hun zij, ze aldus te verrassen en om te kieperen, om ze zo in TI te brengen. Als dat te lang blijft duren, verdrinken de haaien. Vervolgens kunnen de orka's toeslaan en naar believen van de lever smullen. Orka's passen dezelfde tactiek ook toe bij pijlstaartroggen. Wetenschappers maken trouwens eveneens gebruik van de TI-techniek, onder meer om het chirurgisch inplanten van akoestische tags te vergemakkelijken.

Orka's hebben dus geleerd hun voordeel te halen uit het opwekken van de toestand van onbeweeglijkheid bij witte haaien. Maar omgekeerd leren de haaien ook bij. In Zuid-Afrika vielen er plots veel minder mensenhaaien te spotten toen de orka's zich er tijdelijk ophielden. Eens de orka's weer vertrokken waren, keerden de witte haaien terug.