"Arabisch protest is voor de bühne"

Saudi-Arabië, Egypte, Turkije... Allemaal spreken ze schande over de keuze van Trump om zijn ambassade in Jeruzalem te planten. Maar Midden-Oosten-expert Bertus Hendriks van het befaamde Clingendael-instituut heeft daar zo zijn vragen bij. “Dat protest is voor de bühne.”

Hoe bedoelt u?

De koning van Saudi-Arabië bijvoorbeeld heeft officieel verklaard dat het allemaal heel erg is. Maar de Amerikanen weten ze dat ze zich eigenlijk niet zoveel zorgen moeten maken. Hetzelfde geldt voor Egypte. Die hebben vooral binnenlandse issues, met een afdeling van IS in de Sinaï-woestijn die onlangs nog verantwoordelijk was voor 300 doden. Egypte slaagt er maar niet in om dat probleem onder controle te krijgen en heeft daarbij de hulp van Israël nodig. Want de Israëli’s kennen dat gebied goed en zijn sterk op het vlak van satellietbeelden en intelligence. En Turkije wil, net zoals Saudi-Arabië en Egypte, de macht van Iran inperken.”

Waarom speelt Iran zo’n sleutelrol?

De invloed van Iran is de voorbije jaren enorm toegenomen. Iran vindt dat het door zijn geografische locatie, human resources, goed opgeleide bevolking en culturele achtergrond een natuurlijk leidinggevende rol in de regio heeft. Ze accepteren niet dat de Amerikanen met hun bondgenoten hier de dienst uitmaken. Ze zien zichzelf als de persoonlijke leider van de islamitische wereld.

In ongeveer alle broeihaarden heeft Iran een vinger in de pap. In Irak hebben ze geholpen om de Islamitische Staat te verslaan, in Syrië vechten ze mee aan de zijde van Rusland en Bashar al-Assad en in Libanon zijn ze de bondgenoot van Hezbollah.

In Jemen zijn ze volgens Saudi-Arabië ook verantwoordelijk voor de onrusten, maar dat klopt eigenlijk niet. Dat ging echt om een lokale opstand. Maar Iran dacht: ‘Als we toch beschuldigd worden, kunnen we maar beter nagaan wat we eruit kunnen halen.’ En Hamas is natuurlijk ook een bondgenoot van Iran.”

Hoe verhoudt Israël zich ten opzichte van Iran?

“Iran is voor Israël een heel prettige vijand. Ze verwijzen graag naar de uitspraken van Mahmoud Ahmadinejad (de vorige Iraanse president, SV) die zei dat het 'zionistische regime van de aardbodem zou verdwijnen’. Om toch maar te benadrukken hoe bedreigend het Iraanse regime wel voor Israël is.

“Maar er spelen natuurlijk ook andere motieven. Mocht er een normalisering komen tussen de Verenigde Staten en Iran, dan wordt het voor Israël moeilijker om vast te houden aan zijn onbuigzaamheid in het conflict met Palestijnen.”

“In 2003 was er een toenadering tussen de VS en Iran, omdat Iran af wou van zijn isolement. De kwestie ‘Israël’ lag toen ook op tafel. Een van de Iraanse diplomaten die erbij betrokken was, heeft me toen verteld dat alles bespreekbaar was. Ook een erkenning van Israël. ‘Waarom zouden wij Palestijnser zijn dan de Palestijnen?’, zei hij daarover. Uiteindelijk is het toch op niets uitgedraaid.”

Onder Barack Obama was er toch opnieuw een normalisering?

“Klopt. Zo gek is dat trouwens niet. Een grote businesslobby in Amerika wil de Iraanse markt op. De hele toestand van vijandschap is niet goed voor hen. Niet voor de regio, noch voor de handel. Een normalisering van de relaties zou de stabiliteit in het Midden-Oosten absoluut ten goede komen.

Maar het is er nooit van gekomen. De optimisten, mezelf incluis, hoopten dat het nucleaire akkoord een eerste stap in de goeie richting was. Maar de anti-Iran-lobby, vooral de vrienden van Israël en Israël zelf, hebben daar in alle macht tegen gepleit."

Hoe zag Iran dat?

Hassan Rohani (de opvolger van Ahmadinejad, SV) hoopte oprecht dat het tot betere betrekkingen zou komen. Maar machtige lobby’s, in zowel de Verenigde Staten als in Iran, hebben dat verhinderd. De hardliners in Iran maakten meteen duidelijk dat het niet veel verder kon gaan dan het afbouwen van het nucleaire programma. Ze waren bang dat een verdere normalisering tot een ‘West-toxification’ zou leiden, een te grote culturele invloed van het Westen. Die is nu al heel erg groot. Iran is qua bevolking de meest seculiere en pro-Amerikaanse staat. Dankzij de Ayatollahs is iedereen religiemoe.”

Aan de andere kant van het geopolitieke spectrum is er Saudi-Arabië, die nadrukkelijk de banden met de VS aanhaalt. Terwijl Trump er in eigenste persoon naartoe trok voor een zwaarddans met de Saudische koning. Hoe kijkt dat land naar de ambassadewissel?

“Symbolisch komt Saudi-Arabië hierdoor wel in de problemen. Het land werpt zich graag op als hoeder van de heilige plaatsen. De ‘custodian of two holy places’, zo noemde de koning van Saudi-Arabië zich, waarmee hij verwees naar Mekka en Medina. Door zich op die manier te profileren, kunnen ze niet anders dan reageren. Dat verklaart hun verplicht protest. De VS en Israël liggen daar geen seconde wakker van. Ze weten dat allemaal.

“Saudi-Arabië wil ook gewoon zijn positie verder verstevigen in de regio. Daarvoor heeft het de steun van de Verenigde Staten nodig. Ik kan me niet voorstellen dat ze achter de schermen aan de VS hebben verkondigd dat Jeruzalem een breekpunt is. Iran is voor hen het allerbelangrijkst.”

Opnieuw Iran.

“Dat overheerst alles. Wat mij daar in sterkt, zijn de verhalen over het befaamde Saudische vredesplan dat jaren geleden werd geformuleerd. Dat voorzag erin dat alle Arabische landen Israël zouden erkennen binnen de grenzen van 1967, met een tweestatenoplossing en met een oplossing voor het vluchtelingenvraagstuk. Dat was eigenlijk revolutionair, want dat zou een erkenning van Israël betekenen.

"Israël wou die prijs niet betalen, omdat het de grote lappen grond in de Westelijke Jordaanoever wou behouden. Maar de Arabische wereld heeft altijd aan dat akkoord vastgehouden. Tot onlangs bekend raakte dat de Saudi’s bereid zijn om het vredesvoorstel te veranderen in iets wat veel gunstiger is voor Israël. Alles om Iran het hoofd te bieden.”

Spelen de Palestijnen in de hele discussie überhaupt nog een rol van betekenis? 

“Zij betalen de prijs.In het licht van die grote geostrategische belangen, is het Palestijnse probleem op de bagagedrager van de fiets gezet. Dat vredesproces, dat is meer proces dan vrede. En de Israëli’s kunnen daar perfect mee leven, terwijl de Arabische staten andere prioriteiten hebben.”