Staat Oekraïne voor een nieuwe revolutie?

Het leek even of in Oekraïne een nieuwe Maidanrevolutie was begonnen, 4 jaar na de vorige. In de buurt van het Oekraïense parlement had Micheïl Saakasjvili zich vorige week in een tentenkamp gebarricadeerd met zijn volgelingen.

De ex-president van Georgië is twee jaar na zijn benoeming tot gouverneur van Odessa verveld van grootste bondgenoot van president Porosjenko tot een van zijn grootste tegenstanders.

De president van Oekraïne haalde de licht ontvlambare Saakasjvili naar Oekraïne om orde op zaken te stellen in Odessa, de belangrijkste haven van Oekraïne, maar ook een wespennest van maffia en corruptie. 

Hij trad hardhandig op tegen tegenstanders en provoceerde in 2008 Rusland in Zuid-Ossetië. Dat leidde tot een oorlog die voor Georgië faliekant afliep. De door Saakasjvili verwachte hulp uit het Westen bleef uit. Door zijn doortastend optreden maakte hij ook veel vijanden. Toen eind 2013 zijn presidentschap ten einde kwam, verliet hij zijn land. Enkele maanden later openden de nieuwe machthebbers een strafonderzoek tegen hem, tot ergernis overigens van de VS en de EU.

De vroegere Georgische president had veel ervaring met de aanpak van corruptie. Hij slaagde er in om die in zijn geboorteland, dat bekend stond als een van de meest corrupte ter wereld, op korte termijn aanzienlijk terug te dringen. Hij kreeg daarvoor veel lof, maar zijn presidentschap was geen onverdeeld succes. 

Saakasjvili ging in Odessa even voortvarend te werk als in Georgië. Hij trok de aandacht met spectaculaire acties tegen de corrupte elite, maar moest al vlug vaststellen dat de nieuwe machthebbers in Kiev wel veel spraken over de strijd tegen corruptie, maar er weinig aan wilden doen.

“Je had politici van de partij van Janoekovitsj die gewoon van hoed veranderden,” zei hij me begin mei toen ik hem in Kiev interviewde. “Ze werden plots activisten van de partij van Porosjenko. Deze mensen zijn geld blijven verdienen. Dat werd vroeger gedeeld met de oude regering, nu met de nieuwe.”

Eind vorig jaar nam hij ontslag als gouverneur van Odessa uit protest tegen de tegenwerking van de hoofdstad. Maar wie dacht dat hij zich zou terugtrekken uit het politieke leven in Oekraïne kwam bedrogen uit, daarvoor is het temperament van Saakasjvili te groot. Hij begon oppositie te voeren tegen Porosjenko en trok aandacht met zijn soms risicovolle stappen die hem veel media-aandacht opleverden.

In september maakte hij bekend dat hij terug naar Oekraïne zou gaan na een kort verblijf in het buitenland ook al had president Porosjenko zijn Oekraïens staatsburgerschap in juli nog ingetrokken, zonder veel motivering overigens. De stateloze Saakasjvili (hij gaf zijn Georgische nationaliteit op om uitlevering te verhinderen) werd aan de grens tegengehouden maar de grenswachten konden niet op tegen de menigte van aanhangers die hem beschermden.

Zo kon hij het land weer binnen komen, illegaal, maar hij kwam er van af met een boete van € 100. Sinds zijn terugkeer verhoogt Saakasjvili de druk op zijn vroegere vriend en studiegenoot Porosjenko. Hij wil dat de president wordt afgezet omdat hij niet heeft gedaan wat hij heeft beloofd. En dat komt volgens Saakasjvili omdat Porosjenko als succesvolle zakenman zelf deel uitmaakt van het systeem.

“Porosjenko is niet een nieuwe politicus,” zei hij me in mei. “De hele politieke elite is al 25 jaar aan de macht. Je hebt verschillende politieke krachten die elkaars tegenstander zijn, met verschillende fracties in het parlement, maar dan ontdek je dat ze gedeelde zakenbelangen hebben, soms offshore. Oekraïne, potentieel een van de rijkste landen in de wereld, is daardoor een van armste in Europa. Daarom moet dit land snel de politieke klasse veranderen.” 

Saakasjvili kan in Oekraïne overigens niet rekenen op een brede aanhang. Zijn populariteit schommelt tussen de 1 a 2 procent. Hij is en blijft een buitenlander en veel Oekraïners vinden hem een opportunist, dat zijn ego soms belangrijker is dan zijn politieke doelen. Maar de maatregelen die de huidige machthebbers in Kiev hebben genomen tegen hem, zoals de schrapping van zijn nationaliteit, geven hem de kans om toch een politieke rol te blijven spelen.

President Porosjenko, die momenteel niet veel populairder is dan Saakasjvili, zegt wel dat de aantijgingen van zijn tegenstander dat hij niets doet aan de corruptie, helemaal niet kloppen, maar hij geeft alvast de indruk dat de vroegere Georgische president de nagel op de kop slaat en daarom een gevaar vormt.

Nu het niet is gelukt om Saakasjvili te beletten naar Oekraïne terug te komen, lijkt het bewind in Kiev een versnelling hoger te schakelen om hem te elimineren. Zo kwam procureur-generaal Loetsenko, een van de boegbeelden van de Maidanrevolutie, met de beschuldiging dat Saakasjvili wordt verdacht van deelname aan een criminele organisatie. Hij zou met Russisch geld proberen om de Oekraïense regering ten val te brengen. Hij zou dat geld hebben gekregen via personen rond oud-president Janoekovitsj die in 2014 werd afgezet en naar Rusland vluchtte.

Op 5 december probeerde de politie Saakasjvili te arresteren, maar die vluchtte naar het dak en riep daar zijn toegestroomde aanhangers op de politie tegen te houden. Wat volgde was een zelfs voor Oekraïne ongezien spektakel: Speciale eenheden konden Saakasjvili overmeesteren en hem in een politiebusje stoppen, maar even later werd hij door zijn aanhangers weer uit dat busje bevrijd (zie beelden boven links).

De beelden waren zo spectaculair dat iedereen in Oekraïne ze inmiddels wel heeft gezien. En Saakasjvili kreeg nu ook veel politieke steun. Mustafa Nayem, een spilfiguur van de Maidanopstand tegen Janoekovitsj en nu parlementslid, was duidelijk: “Wat ook uw mening is over Saakasjvili, het regeringsoptreden moet ons allemaal zorgen maken. Dit kan met iedereen gebeuren die niet bereid is een deal te sluiten met hen.”

Saakasjvili stond opnieuw in de schijnwerpers waar hij zo graag vertoeft. Hij barricadeerde zich in het tentenkamp aan het parlement waar hij met een schorre stem opriep tot de afzetting van Porosjenko. Uiteindelijk kon hij vrijdagavond worden gearresteerd.

Maar dat zorgde zondag voor een van de grootste anti-Porosjenko demonstraties in Kiev, waar ook Saakasjvili’s Zeeuws-Vlaamse echtgenote Sandra Roelofs de aanwezigen kwam toespreken.

Procureur-generaal Loetsenko vorderde maandag 2 maanden huisarrest maar de rechter ging daarin niet mee. Na een chaotische zitting, waarop ook Joelja Timosjenko verscheen om de hele procedure aan te klagen, werd Saakasjvili vrijgelaten.

Voor Timosjenko ligt deze zaak extra gevoelig omdat ze voor de Maidanomwenteling als belangrijkste tegenstander van Janoekovitsj zelf enkele jaren in de gevangenis zat na een politiek proces.

In de rechtbank waarschuwde ze Porosjenko: “U zet uw tegenstanders gevangen, net zoals Janoekovitsj dat deed. Vergeet niet hoe dat is afgelopen.”

Rusland verkneukelt zich intussen in het chaotische spektakel in Kiev. De beelden van Saakasjvili op het dak en zijn mislukte arrestatie werden uitvoerig herhaald op de Russische staatstelevisie. Chaos in Oekraïne komt het Kremlin goed uit want dat toont de Russen dat het daar helemaal niet beter is geworden.

De vroegere Georgische president is in het Kremlin en zeker bij president Poetin ook nog altijd de gebeten hond vanwege zijn expliciet prowesters beleid in Georgië en de oorlog in 2008. Meteen ondergraaft dat de beschuldiging van de openbaar aanklager dat Saakasjvili zou hebben gecomplotteerd met de Russen, en dat speelde hij in de rechtbank ook meteen uit. “Ik ben de grootste vijand van Poetin in het post-Sovjet gebied,” riep hij naar de cameraploegen vanuit zijn glazen kooi in de rechtszaal.

Zowel Washington als Brussel blijven intussen opmerkelijk stil over de gebeurtenissen in Kiev. Vrijdag ontving Federica Mogherini de Oekraïense premier Groisman, maar over de pogingen om Saakasjvili te arresteren werd in de slotverklaring met geen woord gerept.

De ambassades van de EU en de VS in Kiev lieten wel weten dat ze de situatie op de voet volgen en verwachten dat een mogelijk onderzoek eerlijk verloopt en gebeurt in overeenstemming met de Oekraïense wet. 

Toch maken de VS en de EU zich wel degelijk zorgen over de richting die Oekraïne uitgaat onder Porosjenko. In de strijd tegen de corruptie is nog niet veel vooruitgang geboekt, terwijl dat voor vele westerse landen een belangrijke voorwaarde blijft om Oekraïne te blijven steunen.

Er zijn wel wat lichtpunten, zoals het Nationaal Anticorruptiebureau NABOE dat er in slaagde een aantal belangrijke corruptiezaken aan het licht te brengen. Maar in het parlement werd vorige week pas op het laatste moment een wetsvoorstel tegengehouden om de directeur van het bureau te ontslaan waardoor de onafhankelijkheid van het bureau in gevaar zou komen.

Dat voorstel was mede ondertekend door parlementsleden van de partij van president Porosjenko. Het uitstel van de stemming kwam er pas na grote westerse druk. Directeur Christine Lagarde van het Internationale Monetair Fonds liet weten “diep bezorgd te zijn dat de vooruitgang die onafhankelijke instellingen hebben geboekt in de strijd tegen corruptie op hoog niveau, wordt teruggedraaid.”

De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Rex Tillerson waarschuwde dat “het geen zin heeft voor Oekraïne om in de Donbas te vechten voor zijn lichaam, als het zijn ziel verliest aan corruptie.”

Maar ondanks de (tijdelijke) redding van de directeur van NABOE, kreeg de strijd tegen de corruptie toch nog een slag te verwerken. De voorzitter van het parlementaire anticorruptiecomité werd na een motie van Porosjenko’s partij plotseling ontslagen. Een al lang gevraagde anticorruptierechtbank die de zaken van NABOE zou moeten behandelen, is er nog altijd niet.
Het geeft alvast niet de indruk dat het Porosjenko menens is met de aanpak van de alomtegenwoordige corruptie in zijn land. Oekraïne heeft de laatste jaren zeker vooruitgang geboekt in zijn hervormingsproces, ondanks een catastrofale oorlog in het oosten waarbij nog bijna dagelijks doden vallen. Economisch gaat het ook weer beter.

Maar het twijfelachtige anticorruptiebeleid dreigt die verwezenlijkingen te ondermijnen en brengt Porosjenko zelf steeds dieper in de problemen. Dat geeft oppositiepolitici zoals Saakasjvili een ideaal argument om de poten onder zijn presidentiele zetel verder af te zagen. Voorlopig zijn de Oekraïners nog niet massaal de straat op gegaan, maar we weten uit de recente geschiedenis dat dit snel kan veranderen.