Europese Commissie zet 'nucleaire optie' in tegen Polen wegens schending democratische waarden
De Europese Commissie heeft vandaag besloten een zware, nooit eerder gebruikte strafprocedure in werking te stellen tegen Polen. Het besluit is de climax van een gevecht van twee jaar. Volgens EU-commissaris Frans Timmermans brengt de Poolse regering met haar justitiële hervormingen de rechterlijke macht onder politieke controle en schendt zij daarmee de democratische waarden van de EU.
Voor Timmermans is de maat vol, maakte hij vanmiddag duidelijk op een persconferentie in Brussel: "Het is met pijn in het hart dat we artikel 7.1 inroepen. Maar de feiten laten ons geen andere keuze. Dit gaat om de EU als geheel, om wie we zijn."
Sinds januari 2016 heeft hij geprobeerd met gesprekken, waarschuwingen en aanbevelingen de rechts-nationalistische regering in Warschau op andere gedachten te brengen.
De gewraakte hervormingen geven het Poolse hooggerechtshof meer bevoegdheden, terwijl de politiek haar greep op het hof zou versterken. Bovendien zouden door de pensioenleeftijd van de rechters aan het hof te verlagen van 70 naar 65 jaar twee op de vijf huidige rechters hun ambt moeten neerleggen. De hervormingen werden al door het parlement goedgekeurd, maar moeten nog door president Andrzej Duda worden ondertekend. Het ziet er voorlopig niet naar uit dat Duda zijn veto zal stellen.
"We doen dit voor Polen en de Poolse burgers. Iedereen heeft recht op onafhankelijke rechterlijke macht", aldus Timmermans. "De Europese Commissie moet optreden als de rechtsstaat in gevaar komt. Dat is onze verantwoordelijkheid."
Hoe werkt artikel 7 van het EU-verdrag?
Artikel 7 van het EU-verdrag is nooit eerder geactiveerd, en staat bekend als de 'nucleaire optie'. De procedure kan er uiteindelijk toe leiden dat het stemrecht van het land in de EU-ministerraden wordt opgeschort, maar daar zijn nog veel stappen voor nodig.
De eerste stap is dat het Europees Parlement en vier vijfde van de lidstaten (Polen niet meegeteld) moeten vaststellen dat er een "duidelijk gevaar" is dat Polen de Europese waarden ernstig schendt. De EU-landen kunnen vervolgens aanbevelingen doen.
Fase twee gaat in als volgens de Europese Raad van regeringsleiders sprake is van "ernstige en voortdurende schending" van de Europese waarden. Hier moeten alle lidstaten (met uitzondering van Polen) mee instemmen. De kans dat dit gebeurt is klein, aangezien Hongarije de kant van de nationalistische regering in Warschau lijkt te kiezen.
In de daaropvolgende fase kunnen de lidstaten Polen van bepaalde rechten ontdoen, waaronder het stemrecht in EU-vergaderingen. Hiervoor is een gekwalificeerde meerderheid nodig, wat neerkomt op 72 procent van de lidstaten die meedoen aan de stemming. De voorstemmers moeten gezamenlijk wel 65 procent van de bevolking vertegenwoordigen.
Geïsoleerd
Sommige lidstaten zijn er niet blij mee dat het zover is gekomen en dat Timmermans nu de kwestie bij hen deponeert. Anderzijds zeiden de Duitse kanselier Angela Merkel en de Franse president Emmanuel Macron op de EU-top van vorige week dat zij een activering van de strafprocedure door de Europese Commissie zouden steunen. De overgrote meerderheid van de lidstaten deelt de zorg van de Commissie over de Poolse rechtsstaat.
Maar de grote vraag blijft waar het uiteindelijk toe leidt. De Hongaarse premier Viktor Orbán heeft al gezegd dat hij voorstellen voor sancties zal treffen met een veto. Een hoge Brusselse bron vreest dat er uiteindelijk alleen maar verliezers zullen zijn. Polen zou dan met Hongaarse hulp kunnen ontsnappen aan een straf, maar het zal wel samen met dat land geïsoleerd komen te staan. Het is zelfs niet zeker of Tsjechië en Slowakije, de overige twee landen van de zogenoemde Visegrad-4, de Poolse regering voluit zullen steunen. Voorts zal de meerderheid van de EU-lidstaten knarsetandend moeten aanvaarden dat er langs de formele weg weinig valt uit te richten tegen onwillige lidstaten.
Het is om deze redenen dat er steeds vaker stemmen opgaan, onder meer in Duitsland, om in de toekomst de onderhandelingen over de Europese begroting te gebruiken om landen te 'straffen' die zich niet houden aan Europese waarden, wetten of asielquota. Dat kan bijvoorbeeld door te korten op hulpfondsen. Polen ontvangt in de begroting voor de periode 2014-2020 het meeste geld uit de Europese structuurfondsen: 80 miljard euro. Voor Hongarije is dat 25 miljard, goed voor jaarlijks 3 procent van zijn nationale inkomen. Maar ook zo'n aanpak kan in de praktijk moeilijk zijn.