Kunnen bacteriën helpen tegen stress? Onze reporter onderging een uniek experiment

Mensen die mij goed kennen, zullen het zeker bevestigen: ik ben “ne stressgevoelige”. Strakke deadlines, negatieve feedback en conflicten kunnen mij helemaal uit mijn lood slaan. Niet dat ik er zwaar onder gebukt ga, maar wat meer rust in mijn hoofd zou welkom zijn. 

Mijn interesse is dan ook meteen geprikkeld wanneer ik op het internet een merkwaardig artikel lees. De titel: “Sommige mensen hebben bacteriën die hen angstiger en meer gestrest maken.”  

Het artikel gaat over een Amerikaanse studie bij een veertigtal vrouwen. De hersenen van die vrouwen werden onderzocht in een hersenscanner, terwijl ze blootgesteld werden aan beelden die hevige emoties oproepen: foto’s van baby’s en natuurtaferelen, maar ook van wapens, geweld en dode lichamen. 

Ook de darmflora van de dames werd in kaart gebracht. Wat bleek? Vrouwen met veel Prevotella-bacteriën in hun darmen reageerden krachtiger op de emotionele prikkels dan vrouwen met weinig Prevotella-bacteriën. 

De onderzoekers beklemtonen dat het gaat om een relatief kleine studie. Je kan zeker niet besluiten dat Prevotella-bacteriën stress en angst “veroorzaken”. De werkelijkheid is allicht complexer. De studie toont wel dat onze hersenen en onze darmen op een mysterieuze manier met elkaar in verbinding staan. Wetenschappers hebben het over de "gut-brain axis", wat je kan vertalen als "de darm-brein connectie".

Mijn interesse is geprikkeld. Ik heb mijn eigen darmflora vorig jaar laten onderzoeken voor een reportage waar ik toen aan werkte. Uit de resultaten bleek dat ik erg veel Prevotella-bacteriën heb, véél meer dan de gemiddelde Vlaming. Net als de angstige dames uit de studie, dus. Niet meteen een prettige gedachte. 

En dus is de logische vraag: zijn die bewuste Prevotella-bacteriën op één of andere manier (mee) verantwoordelijk voor mijn hogere stressgevoeligheid? Het zou in elk geval veel verklaren. En als het écht zo is, kan ik daar misschien ook iets aan veranderen?

Voor ik voorbarige conclusies trek, ga ik te rade bij professor Jeroen Raes (KU Leuven) van het Vlaams Darmflora Project. 

"Ik vind die studie over Prevotella-bacteriën en stress buitengewoon fascinerend," zegt Raes. "Ze toont dat er een verband is tussen je darmtype en je hersenactiviteit. Tegelijk moeten we voorzichtig zijn, want de studie toont enkel een associatie en geen oorzakelijk verband. Zeggen dat Prevotella-bacteriën je gedrag kunnen beïnvloeden is een stap te ver. Maar heel erg boeiend!"

Ik toon Raes een infografiek met daarop mijn verschillende bacteriesoorten. Die werd vorig jaar gemaakt door wetenschappers van het UZ Antwerpen voor de reportage waar ik toen aan werkte. Ik wil weten of mijn talrijke Prevotella's mee aan de basis kunnen liggen van mijn stressgevoeligheid.

"Je hebt inderdaad een Prevotella-darmtype", zegt Raes meteen. "Verder kan ik daar eigenlijk weinig zinvols over vertellen. Het Prevotella-type is het meest mysterieuze van alle darmflora-types. We zien het vooral bij primitieve stammen en bij dorpskinderen in Afrika. Maar jij hebt het blijkbaar ook."

Raes is geïntrigeerd door de link tussen de bacteriën in onze darmen en onze emoties. "Dat verband zien we ook in onze eigen onderzoeken", zegt hij. "Mensen met angsten of depressie hebben soms een andere darmflora. Toch is het ook heel erg opletten met dit soort verbanden. Stel bijvoorbeeld dat mensen met een depressie een andere darmflora hebben, betekent dat dan ook dat die darmflora de depressie heeft veroorzaakt? Natuurlijk niet! Het kan evengoed net andersom zijn. Misschien gaan depressieve mensen anders eten en verandert daardoor hun darmflora."

Hetzelfde geldt volgens Raes voor andere stoornissen die soms gelinkt worden aan verstoorde darmflora, zoals Parkinson en autisme. Ook daar heb je het probleem van de kip en het ei: wat was er eerst, de ziekte of de verstoorde darmflora? Complexe materie, zoveel is duidelijk. 

Een paar dagen na mijn gesprek met Jeroen ben ik in Bar Berlin, een gezellig koffiehuis in Leuven. Ik heb er een afspraak met professor Lukas Van Oudenhove (KULeuven), een psychiater die al jaren onderzoek doet over de darm-brein connectie. 

"De strafste studies zijn gedaan bij proefdieren", vertelt Van Oudenhove. "Daar zie je echt wonderlijke dingen. Je kan bijvoorbeeld de darmflora van angstige muizen transplanteren naar niet-angstige muizen. Daarna gaan die ‘normale’ muizen vaak ook angstig gedrag vertonen. Omgekeerd kan je ook angstige muizen weer normaal maken, gewoon door nieuwe darmflora in te brengen. Eigenlijk komt het er dus op neer dat je psychologie kan transplanteren. Dat vind ik persoonlijk heel straf."

En het wordt nog straffer. Bij één onderzoek werd de darmflora van mensen met prikkelbaredarmsyndroom en angstklachten getransplanteerd naar proefdieren. "Die proefdieren werden nadien angstiger. Psychische klachten werden dus getransplanteerd van mensen naar dieren, gewoon via de darmflora."

Ik vraag aan Van Oudenhove of bacteriën mij kunnen helpen om wat minder gestrest te zijn. Ik ben natuurlijk geen muis, maar als het bij proefdieren werkt, waarom dan niet bij mensen?

"Dat is natuurlijk de grote uitdaging", zegt Van Oudenhove. "Als we dit soort inzichten kunnen toepassen bij mensen, dan zou dat echt revolutionair zijn. Het zou de deur openen voor heel nieuwe vormen van therapie. Zo ver zijn we nog lang niet, maar sommige studies zijn wel hoopgevend."

Eén invloedrijke studie onderzocht het effect van een gefermenteerde melkdrank op emotionele reacties. De studie werd gedaan bij een dertigtal gezonde vrouwen. Een eerste groep kreeg de gefermenteerde drank, een andere groep een placebo-drankje.

Na vier weken waren op hersenscans verschillen te zien, maar énkel bij de vrouwen die de drank met bacteriën hadden gedronken. Het ging bovendien om verschillen in hersencentra die gelinkt worden aan het verwerken van emoties. 

Minder angst en stress, gewoon door het drinken van yoghurt? Het klinkt te mooi om waar te zijn. Van Oudenhove waarschuwt ook voor al te groot enthousiasme. "Die bewuste studie werd gesponsord door Danone, dus je moet toch wat voorzichtig blijven. Anderzijds ken ik de onderzoekers persoonlijk en het zijn uitstekende wetenschappers. Ik vind het een boeiend, veelbelovend onderzoek. Ik ben vooral benieuwd of het zal worden bevestigd in andere studies."

Van Oudenhove vertelt ook over recente studies met probiotica. Probiotica zijn “goede” bacteriën die je gewoon kan kopen bij de apotheek om de hoek, bijvoorbeeld om je darmflora te herstellen na een antibiotica-kuur. 

Sinds kort wordt onderzocht of probiotica ook kunnen helpen tegen stress, angst en depressie. Sommige van die studies tonen inderdaad een positief effect. Wetenschappers spreken in dat geval over “psychobiotica”: probiotica, die een (positieve) invloed hebben op ons psychisch functioneren.

Toch is nog te vroeg om te juichen. Niet alle studies tonen een positief effect. Eén studie, bijvoorbeeld, onderzocht de invloed van probiotica bij studenten tijdens de examenperiode. Er bleek wél een positief effect op ontstekingsparameters, maar niet op angst. Ook niet onbelangrijk: elke bacteriesoort werkt op een andere manier; het effect van het ene probioticum kan helemaal anders zijn dan dat van een ander probioticum.

Van Oudenhove stelt voor om samen een experiment op te zetten. “We kunnen onderzoeken of probiotica jou minder stressgevoelig kunnen maken. Natuurlijk heeft zo’n onderzoek met slechts één proefpersoon weinig wetenschappelijke waarde, maar het zou wel interessant zijn. Ik wil zeker nadenken over de opties. Laat ons over een week opnieuw afspreken, dan zien we wel.”

Eén week later. Ik ben op het Translationeel Onderzoekscentrum voor Gastro-Enterologische Aandoeningen van de KU Leuven. Lukas Van Oudenhove heeft er deze keer ook twee collega’s bij gehaald. Boushra Dalile werkt als doctoraatsstudente aan een overzicht-artikel over de mechanismen van de darm-brein connectie en doet er zelf onderzoek over.  Professor Kristin Verbeke onderzoekt samen met hen langs welke wegen bacteriën ons brein beïnvloeden. Ik ben in elk geval goed omringd.

Na veel wikken en wegen tikken we af op een experiment dat drie weken zal duren.  Eerst zal ik een hele batterij aan stresstesten ondergaan. Daarna zal ik drie weken elke dag probiotica slikken. Behalve die probiotica krijg ik ook een vezel-supplement. Vezels zijn een ideale voedingsbron voor bacteriën en zouden dus het effect van de probiotica kunnen versterken.  Na drie weken zal ik dezelfde stresstesten opnieuw ondergaan en zullen we weten of ik minder stressgevoelig ben.

Dan is het zoeken naar een probioticum met geschikte bacteriesoorten. Na wat zoeken komen we uit bij een commercieel verkrijgbaar product met twee bacteriesoorten: Lactobacillus acidophilus en Bifidobacterium lactis.

13 november 2017. Ik ben opnieuw op de campus Gasthuisberg, in Leuven. Deze keer wandel ik met een bang hart door de schuifdeur aan de ingang, want ik heb een lange dag vol stresstesten voor de boeg. 

Het onderzoek begint onschuldig. Ik moet anderhalve minuut kauwen op een taaie wattenprop die wat lijkt op een tampon. Het speeksel in die tampon dient om de hoeveelheid cortisol in mijn speeksel te meten. Cortisol is één van de belangrijkste stresshormonen.

Ik krijg ook een katheter in de arm, want de komende uren zal regelmatig bloed afgetapt worden. De onderzoekers kunnen zo onder andere de hoeveelheid boterzuur in mijn bloed meten. Ze vermoeden dat stoffen als boterzuur een belangrijke rol spelen in de communicatie tussen onze darmen en onze hersenen. Boterzuur wordt geproduceerd door bacteriën.

Dan starten de testen. Het begint met een computerspel. Ik moet op kruisjes klikken, terwijl emotioneel geladen woorden vliegensvlug voorbij flitsen. Het is wat stresserend, maar het valt best mee. 

De tweede opgave is pittiger. Ik moet mijn linkerhand in een bak met ijskoud water houden, terwijl één van de onderzoekers mij voortdurend berispt. "Dieper die hand! Vuist niet ballen! Dieper! Dieper!"

Na een minuut begint mijn hand paars te kleuren van de kou, maar ik geef geen krimp. "Cool blijven", zeg ik stilletjes tegen mezelf, maar innerlijk verga ik van de pijn. 

Plots krijg ik het bevel mijn hand uit het water te halen, meteen gevolgd door een nieuwe instructie: achteruit tellen in stappen van 17, te beginnen bij 1870.

Ik begin te tellen: “1863… eeeuh… 1848… Of nee, wacht 1845! Nee, ook mis, 1844! Ook fout. Damn!!” 

Ik verkramp en maak de ene fout na de andere. Bij elke telfout moet ik opnieuw beginnen. Ik denk aan mijn negenjarige dochter, die wel houdt van hoofdrekenen. Zij zou zeker minder fouten maken. 

Het moment suprème moet dan nog komen. In een klein kamertje moet ik één uur lang staren naar foto’s op een computerscherm. Ondertussen krijg ik elektrische schokken toegediend.

Bij deze proef voel ik mij pas écht verkrampen. Het doet pijn en is best angstaanjagend. Terwijl ik wacht op de volgende schok, spookt één vraag door mijn hoofd: "Hoe komt het toch dat ik mezelf keer op keer in dit soort situaties manoeuvreer?"

s’ Anderendaags begin ik de dag met mijn eerste dosis probiotica: een bruin-grijze capsule met daarin minstens 25 miljard levende bacteriën.  Even doorslikken met wat water en klaar. De vezels komen in poedervorm, in een plastieken potje. Ik vermeng ze met wat yoghurt, waardoor een grijze brij ontstaat. De smaak is niet onprettig, maar lekker is het niet. Het is alsof ik een mengsel van suiker en cement opeet.

Dan is het wachten. De bacteriën zullen terechtkomen in mijn dunne en mijn dikke darm. Wat ze dan zullen doen? Dat is natuurlijk de vraag van één miljoen.

"Er zijn verschillende mechanismen", zegt Lukas Van Oudenhove. "Eén mechanisme heeft te maken met de zogenaamde vagus-zenuw. Dat is een belangrijke zenuw, die onze organen verbindt met onze hersenen. Bacteriën in de darmen kunnen inwerken op die vagus-zenuw. Via de vagus worden vervolgens signalen naar de hersenen gestuurd en gaan ook signalen terug naar de darmen. Het is dus een soort informatiesnelweg tussen onze hersenen en onze darmen."

Sommige bacteriën helpen ook ons immuunsysteem. Ook dat kan gevolgen hebben voor de werking van onze hersenen. Veel mentale problemen, depressie bijvoorbeeld, worden tegenwoordig gelinkt aan chronische ontsteking. Als bacteriën die permanente ontstekingstoestand helpen terugdringen, dan kan dat ook een positief effect hebben.

Tenslotte produceren bacteriën ook belangrijke stoffen zoals boterzuur, azijnzuur en propionzuur. Lactobacillus acidophilus, één van de twee bacteriesoorten in mijn probioticum, zorgt dan weer voor de aanmaak van GABA. Dat is een belangrijke signaalstof in ons zenuwstelsel, die de werking van zenuwcellen kan afremmen.

Drie weken lang slik ik elke ochtend vezels en probiotica. De eerste dagen voel ik weinig verschil, maar op dag drie heb ik bij het opstaan een opgeblazen gevoel. Winderigheid, lees ik op het internet, is een typische nevenwerking van vezels. Vervelend, maar gelukkig niet schadelijk.

Op het werk moet ik de volgende dagen vechten tegen een eindeloze stroom windjes. Ik hoop dat mijn collega’s er weinig van merken, maar één collega verhuist ’s middags stilletjes naar een ander bureau. Op dat moment moet ik toch even vloeken. Minder stress dankzij probiotica en vezels? Je zou er verdorie nog méér stress van krijgen!

Dan, na een dikke week, krijg ik het gevoel dat de psychobiotica beginnen te werken. Ik voel me rustiger, minder prikkelbaar en heb het gevoel dat ik dieper slaap. Zou het dan toch…? 

Ik probeer mijn verwachtingen wat te temperen. Het kan ook allemaal placebo-effect zijn. Als je dénkt dat iets zal werken, dan is dat vaak al genoeg om je beter te voelen. En misschien spelen ook andere factoren een rol. Als het over bacteriën gaat, dan is het antwoord zelden eenvoudig.

Na drie weken probiotica en vezels ga ik opnieuw naar het UZ Gasthuisberg. Ik onderga er dezelfde stresstests als bij de start van het experiment: hand in ijskoud water, achteruit tellen, elektrische schokken. Of ik mij deze keer minder gestrest voel? Een beetje, misschien. Maar ik heb de testen dan ook al eerder ondergaan. Dat maakt het toch wat minder stresserend.

Op de resultaten is het daarna nog enkele weken wachten. Wanneer de analyses helemaal rond zijn, spreek ik opnieuw af met Kristin Verbeke, Boushra Dalile en Lukas Van Oudenhove. Een spannend moment, toch. Ik hoop vooral dat het resultaat drie weken extreme winderigheid rechtvaardigt.

Boushra Dalile, die alle data grondig onderzocht heeft, valt meteen met de deur in huis. "Het resultaat ligt in de lijn van wat we verwacht hadden. Op alle stress- en angst-tests scoor je de tweede dag beter dan de eerste dag. Ook de hoeveelheid cortisol in je speeksel was aanzienlijk lager op de tweede testdag. We kunnen dus stellen dat je stress-respons na het gebruik van de vezels en de probiotica minder krachtig was. Anderzijds kunnen we natuurlijk niet uitsluiten dat die lagere stress-respons ook komt omdat je de testen al eens eerder had ondergaan."

Ook professor Verbeke waarschuwt voor overdreven optimisme. "Een onderzoek met slechts één proefpersoon heeft wetenschappelijk gezien weinig waarde. Je zou dit moeten testen met een veel grotere groep proefpersonen en met een placebo-groep. Maar het is wel bemoedigend. En het bevestigt onze vermoedens."

"We starten binnenkort met een groot, nieuw onderzoek", zegt Dalile. "We willen ons verder focussen op de rol van stoffen als boterzuur, azijnzuur en propionzuur. We denken dat die stoffen een heel belangrijke rol spelen bij de darm-brein communicatie. Bij jou zien we op testdag twee veel meer van die stoffen in je bloed. Dat geeft mij het gevoel dat we in de juiste richting zoeken."

Voor ik naar huis vertrek heb ik nog één grote vraag: is het zinvol van probiotica te slikken als je last hebt van angst of stress, of is dat - voorlopig, toch - weggegooid geld?

Het wordt even muisstil in het kleine kantoortje van professor Verbeke. Na tien lange seconden vraag ik of het misschien een domme vraag was.

"Helemaal niet", zegt Van Oudenhove. "Het is net een heel goede vraag."

Wat hem betreft is het antwoord dubbel. "Er is zeker veel potentieel en de risico’s zijn gering. Anderzijds zijn er nog heel veel vragen. Welke bacteriesoort selecteer je? Werkt het bij sommige mensen beter dan bij anderen? Hoe belangrijk zijn die vezels? Welke dosis is optimaal? Op al die vragen hebben we nog geen antwoord. Je kan het dus zeker proberen, maar wees realistisch en verwacht vooral geen wonderen."

Of ik in de toekomst nog probiotica zal slikken voor minder stress? Misschien ooit wel. Voorlopig wacht ik liever tot het onderzoek wat verder staat. Ik besluit voortaan op stresserende momenten wat vaker te gaan joggen of een half uurtje te mediteren. Ook dié dingen helpen natuurlijk tegen stress en ze kosten helemaal niets. En, niet onbelangrijk: je moet er ook geen windjes van laten.