‘Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm over een joodse nederzetting’. Met deze propagandafilm probeerden de nazi’s een rookgordijn op te trekken tijdens de Tweede Wereldoorlog, nadat de eerste geruchten over de massavernietigingskampen kwamen bovendrijven. Heel snel wou de SS en het verzamelde nazi-apparaat daar komaf mee maken.

Om dat te doen hadden ze een oude gefortificeerde stad Theresienstad in Tsjecho-Slowakije, omgebouwd tot “moderne joodse nederzetting”. Theresienstad zelf was in werkelijkheid een getto, een kleinere burcht in de stad deed dienst als concentratiekamp. In één van de omwallingen werd een gaskamer ingericht, maar die werd nooit in gebruik genomen.

Transit

Het getto deed voornamelijk dienst als transitkamp naar andere vernietigingskampen, zoals dat van Auschwitz en Birkenau. Om de geruchten van de Holocaust de kop in te drukken nodigden de nazi’s het Deense Rode Kruis, na druk van de Deense regering, uit om te komen kijken naar een “moderne Joodse nederzetting”. Tijdens het bezoek werd overigens een propagandafilm gedraaid. Om de gruwel compleet te maken, kreeg de joodse acteur Kurt Geron de opdracht in de schoot geworpen. Hij had weinig keuze, uit vrees voor eigen leven.

Om “het dorpje” vorm te geven werden de bewoners gedwongen allerlei nepwinkels en cafés te bouwen. Zo’n 200 ‘prominente gevangenen’ werden tijdelijk verkast naar tweepersoonskamers, om te doen uitschijnen dat ze daar in relatief comfort leefden. De overige bewoners van het getto werden in allerijl naar Auschwitz gedeporteerd. Het kamp was danig overbevolkt: er was plaats voor 7.000 gevangen, op het hoogtepunt zaten er 60.000 joden bij elkaar gepropt.

Bezoek, “en… actie”

Op 23 juni 1944 kwam de delegatie van het Rode Kruis toe en begon Geron te filmen. De delegatie werd ontvangen door een “burgemeester” van de nederzetting, aangesteld door de SS die hen moest rondleiden. De route langs de faciliteiten was op voorhand uitgestippeld door de SS, alle speeches en babbels met gevangen, waren hen op voorhand ingefluisterd.

De delegatie verbleef in pas gerenoveerde vertrekken van het kamp en kregen onder andere een voorstelling van het lokale kinderkoor te zien. Ook de mensen die de delegatie te zien kreeg, waren op voorhand gebrieft, opgekleed en geschoren. Andere inwoners kregen de instructies om vragen van de delegatie te negeren.

Ondanks de overduidelijke censuur, was de indruk het Rode Kruis-delegatie bij hun vertrek al bij al positief. Elf dagen later maakte Geron de film af. Kort daarna werd hij gedeporteerd naar Auschwitz om daar te sterven in de gaskamer. Het zal duren tot na WO II dat de werkelijke impact van de Holocaust bekend raakt.

Balans

In totaal werden zo’n 140.000 Joden gedeporteerd naar Theresienstadt. Ruim 33.000 van hen stierven in de stad zelf aan ontbering, ziekte, marteling of werden vermoord. Nog eens 88.000 Joden werden vanuit Theresienstadt naar andere vernietigingskampen gebracht.

Toen de geallieerden het kamp bevrijdden waren er nog 19.000 gevangenen in leven. Voor de 10.500 kinderen in het getto was de dodentol - relatief gezien - het zwaarst. Van hen zouden er amper 142 de oorlog overleven.

Een groot deel van de gevangenen werd geëxecuteerd net voordat de geallieerden Theresienstadt bevrijdden, en in massagraven gedumpt.

Film

De nazi’s hebben de film nooit op grote schaal kunnen verdelen. Het gros van het originele filmrollen werd kort na de oorlog dan ook vernietigd. De bewaarde fragmenten worden nog vertoond in het kamp, nu omgevormd tot gedenkplaats en museum.