Hoe wordt de Islamitische Republiek Iran geregeerd?

Khomeini verving toen de eeuwenoude monarchie door een revolutionair model. Op het eerste gezicht lijkt dat democratisch: iedereen boven de 18 jaar -mannen en vrouwen- mag stemmen voor een president, een parlement en een oppermachtige "Raad van Experten".

Schijn bedriegt echter, want naast de verkozen instellingen staan veel machtigere functies en raden die niet vrij verkozen worden en die hun zeg hebben over zowat alles, inclusief over wie zich kandidaat voor de verkiezingen mag stellen. De kern van dat alles is dat een kleine kliek zowat overal een vinger in de pap heeft en het politieke systeem zichzelf bestendigt.

Dat Iran een regime van hoge geestelijken heeft, klopt niet helemaal. Veel ayatollahs houden zich in hun rechtsscholen in de heilige steden Mashhad en Qomm ver van de politiek en houden zich bezig met geestelijke en juridische aspecten. Een aantal grootayatollahs zoals Shariatmadari kantten zich zelfs tegen het systeem en kregen daarop huisarrest.

Om de vier jaar kiezen de Iraniërs een nieuwe president. Nu is dat Hassan Rouhani. De president leidt en benoemt de regering en voert het dagelijkse bestuur van het land. Zijn macht wordt beperkt door de niet-verkozen "vali faqih" of "gids"  grootayatollah Ali Khamenei en door de almachtige Raad van Wachters (zie verder). Bovendien moeten -net als voor andere belangrijke functies- de kandidaten voor het presidentschap groen licht krijgen van die Raad van Wachters om "ongewenste elementen" te weren. De kiezers krijgen dus een zeer beperkte selectie van "gewenste kandidaten" voorgeschoteld.

Hetzelfde geldt voor de leden van het 290 zetels tellende parlement of Majlis. Ook zij worden "vrij" en direct verkozen, maar ook hier uit een vooraf goedgekeurde lijst van kandidaten voor de Raad van Wachters. Vijf zetels zijn voorbehouden voor de religieuze minderheden: één voor de zoroastristen (volgers van de Perzische profeet Zarathoestra), één voor de Assyrische en Chaldeeuwse christenen, twee voor de Armeense christenen en één voor de joden.

Eén van de cruciale instellingen in Iran is de Raad van Experten of "Majlis-e Khobregan". Ook de 86 leden van die raad worden rechtstreeks verkozen, maar ook nu weer uit een lijst van goedgekeurde kandidaten door de Raad van Wachters. Ze hebben een ambtstermijn van acht jaar.

Naast screening door de Raad van Wachters (net als voor alle andere functies) gelden er extra voorwaarden voor de experten: enkel sjiitische geestelijken met "voldoende geleerdheid en deugdzaamheid" kunnen zich kandidaat stellen. Dus ook hier "preselectie".

Die raad komt slechts een week per jaar samen, maar heeft wel een erg belangrijke taak: ze kiest de volgende "faqih" of "gids" als die overlijdt en kunnen die desnoods afzetten. Het parlement heeft daar niets over te zeggen.

De functie van "faqih" (jurist) of "rahbar" (hoogste leider) is de spil van het systeem en was duidelijk bedoeld voor wijlen grootayatollah Khomeini. Na diens dood in 1989 werd zijn medestander Ali Khamenei tot opvolger gekozen door de experten. Khamenei was nog geen grootyatollah en kreeg daarop haastig die titel toegestopt, iets wat tot nogal wat ongenoegen leidde bij de andere hoge sjiitische geestelijken binnen Iran.

Als "faqih" is Khamenei de behoeder van het systeem als erfenis van Khomeini. Hij heeft erg grote macht en zet de krijtlijnen uit van het binnen- en buitenlands beleid van Iran, zowel direct als indirect.

Ook benoemt hij de toplui van het leger en de machtige Revolutionaire Wachten of Pasdaran, maar ook van het rechtsapparaat en kiest hij zes van de twaalf leden van de Raad van Wachters, de meest cruciale instelling van de islamitische republiek. Als u weet dat die andere zes "wachters" worden aangeduid door het hoofd van het rechtsapparaat, is de cirkel rond.

De faqih blijft dat normaal levenslang, maar kan in theorie worden afgezet door de Raad van Experten. Dat is echter nog nooit gebeurd.

De twaalf koppen tellende Raad van Wachters of "Shura-ye Negahban" is de kern van het Iraanse politieke systeem. Zij bepalen wie er "geschikt" is om kandidaat te zijn als president of parlementslid of de Raad van Experten en kunnen die ook schorsen. Bovendien kan de Raad van Wachters alle beslissingen van de president, de regering en het parlement schrappen als die oordeelt dat die in strijd zijn met de grondwet of met de sharia, de islamitische wetgeving.

De raad bestaat uit twaalf Wachters. Zes theologen worden benoemd door de "gids" Khamenei en zes juristen worden aangeduid door het hoofd van het rechtsapparaat. Zij bepalen dus wie voor alle andere functies en instellingen in aanmerking komt en vooral ook wie niet.