Vier risico's voor Donald Trump na de breuk met Stephen Bannon

Sinds Stephen Bannon in augustus vorig jaar ontslag moest nemen als topadviseur in het Witte Huis, was zijn relatie met de president altijd al dubbelzinnig. Bannon leek met één been in de regering en met het andere in de oppositie te staan. Hij steunde de radicaal nationalistische agenda van Donald Trump, maar liet niet na om te benadrukken hoe het allemaal nog te slap en niet genoeg was. Hij speelde de rol van een zweeppartij, laverend tussen aanmoediging en ophitsing.  

Bovendien zaaiden hij en zijn nieuwsbedrijf Breitbart voortdurend twijfels en wantrouwen tegenover de staf van de president. Meerdere medewerkers en ministers zouden de ambities van Trump afremmen en zijn radicale koers dwarsbomen. Vooral de top van de Republikeinse partij, met senaatsfractie­leider Mitch McConnell op kop, was voor Bannon en Breitbart een favoriete schietschijf geworden.

In zijn meest extreme vorm werd het wantrouwen gericht op de zogenaamde deep state. Onder die noemer werden alle krachten en cenakels gevat die zogenaamd in het verborgene werkzaam zijn om de verfoeilijke status quo te vrijwaren.

Je zou dat soort termen eerder verwachten van een man als Recep Tayyip Erdogan. De Turkse president gebruikt die formule al sinds jaren in zijn aanvallen op rechters, militairen en gülenisten. Omdat de deep state per definitie diep en verscholen opereert, valt onmogelijk te bewijzen dat hij niet bestaat.

Het is een moderne variant op 'hekserij': een catchphrase waarmee je mensen en instellingen van kwade bedoelingen kan beschuldigen zonder dat je inhoudelijk moet argumenteren waarom.   

Van zijn kant had president Trump, sinds het vertrek van Bannon uit het Witte Huis, nooit volledig gebroken met zijn adviseur en ideoloog. Bij zijn afscheid zei hij nog dat hij hem waardeert ("I like Mr. Bannon. He's a friend of mine.") Tegelijk relativeerde hij meteen de rol die Bannon had gespeeld voor zijn verkiezingszege.

Ook Trump bezigde de voorbije weken de term 'deep state'  - vooral dan om het Rusland-onderzoek verdacht te maken - tot en met het ministerie van Justitie dat het onderzoek bevolen had en er toezicht over houdt. Een president die zijn eigen ministerie en justitieel apparaat quasi tot vijand verklaart, dat is niet niks.

Zeker in de democratische traditie van checks and balances van de VS zijn dat verbluffend provocerende uitspraken. Alleen heeft Trump de conventies en tradities intussen al dermate met voeten getreden, dat de draagwijdte van zo'n schimpscheut nog nauwelijks lijkt door te dringen.

Hoe dan ook hanteren Trump, Bannon en Breitbart wat dat betreft eenzelfde radicale taal. Ook op andere fronten kon je zien hoe beide partijen met elkaar bleven flirten. Dat bleek duidelijk in de verkiezingsstrijd voor een senaatszetel in Alabama, waar Trump uiteindelijk (weliswaar in tweede instantie) de aartsconservatief Roy Moore ging steunen, zelfs al was die in opspraak gekomen voor seksueel misbruik met minderjarige meisjes. Het was Stephen Bannon die eerst voor Moore in de bres was gesprongen en die Moores anti-establishmentcredentials juist als troef uitspeelde.  

De alliantie tussen Bannon/Breitbart en Trump is altijd blijven bestaan - soms sluimerend, soms vuriger en openlijk. Dat hoeft niet te verbazen: de achterban van Breitbart vormde een deel van Trumps electoraat. En beide groepen delen een argwaan tegenover de centrum- of establishmentvleugel van de Republikeinse partij.

Voor de partijtop is de defenestratie van Bannon, zoals die nu aan de gang lijkt, uitstekend nieuws. De man werkte hen met zijn gestook en gepook danig op de zenuwen. En zijn koppige acties ten bate van Roy Moore hebben de partij misschien wel een senaatszetel gekost.

Maar het staat nog te bezien of Bannons val ook voor Trump zelf voordelig zal uitpakken. De episode is voor de president niet zonder risico's, omdat hij Bannon misschien nog nodig heeft, en omdat hij Bannon best niet tot rancuneuze vijand maakt.

• Bannon en Breitbart leveren in zekere zin de ideologische stoottroepen van de radicaal nationalistische agenda van Donald Trump. Als het de president menens is met zijn America First-programma (en daar lijkt het toch op), kan hij de druk van een zweeppartij of -fractie goed gebruiken. Voor Trump zijn media als Fox en Breitbart bondgenoten, zelfs als ze kritisch staan tegenover zijn (gebrek aan) verwezenlijkingen. 
• De kans bestaat dat Bannon als persoon bij Breitbart zal moeten opstappen - formeel en misschien ook daadwerkelijk. Dat zou voor hemzelf een pijnlijke afgang naar de onbeduidendheid zijn - en moeilijk te verteren. Maar dat zal weinig veranderen aan de ideologische koers die Breitbart vaart. Bannon wordt dan het zoenoffer voor een hoger doel: de verdere promotie van Trumps radicale agenda, in een kritische maar duurzame verstandhouding met de president.
  
• In het beste geval draagt Bannon zijn marginalisatie met waardigheid. Maar de kans bestaat dat hij alsnog wil natrappen en wraak nemen. Dat de gewezen strateeg een onverbeterlijke intrigant moet zijn geweest, die in het Witte Huis de andere powerplayers voortdurend zwart en verdacht maakte, is al langer bekend. Het blijkt opnieuw uit de citaten in Michael Wolffs boek Fire and Fury. Niets garandeert Trump dat hij dat spel niet genadeloos zal voortspelen. Bannon kan nog meer gaan lekken in de pers, of erger nog: hij kan met zijn kennis en inzichten aankloppen bij de speciale aanklager in het Rusland-onderzoek, Robert Mueller.
  
• Dat laatste is misschien de grootste nachtmerrie voor Trump: dat Bannon een deal sluit met Mueller en volop gaat meewerken. We weten uiteraard niet of Bannon over belangrijke informatie beschikt voor dat onderzoek, en we weten zelfs niet of Trump überhaupt wel iets te verbergen of te vrezen heeft. Maar het hoeft niet te verbazen als Mueller dat ten minste zal willen nagaan. In Wolffs boek laat Bannon zich ontvallen dat Donald Trump zelf op de hoogte moet zijn geweest van de ontmoeting van Donald Junior met de Russische delegatie. "De kans dat ze die zuipschuiten niet mee hebben genomen naar zijn kantoor op de 26e verdieping, is nul."

En daarmee komen we bij de hamvraag van Trumps presidentschap: doet hij zijn eerste ambtstermijn uit, of wordt hij vroeg of laat toch nog tot aftreden gedwongen? Zolang Robert Mueller zijn onderzoek onverdroten voortzet, hangt de schaduw van het I-woord - impeachment - boven het Witte Huis.

Volgens sommige berichten in de Amerikaanse pers staat Muellers team op het punt om de president zelf te ondervragen. Er zouden besprekingen aan de gang zijn over timing en modaliteiten van zo'n verhoor. 

Als Mueller vroeg of laat een stevig dossier op tafel legt waaruit zou blijken dat de president kan worden aangeklaagd voor samenspannen met Rusland, of voor het belemmeren van de rechtsgang, dan is het aan het Huis van Afgevaardigden om te beslissen of de impeachmentprocedure wordt ingezet, en aan de Senaat om over impeachment te beslissen.

Met de huidige Republikeinse meerderheid in het Huis lijkt het onwaarschijnlijk dat het zover kan komen, maar niets is uitgesloten. De kans bestaat immers dat meer en meer Republikeinse volksvertegenwoordigers en senatoren een cynische afweging gaan maken: hebben we Trump nog wel nodig? En is Mike Pence niet goed genoeg?  

Met de verregaande belastinghervorming hebben de Republikeinen een deel van hun eigen agenda gerealiseerd. Ze konden ook al komaf maken met een belangrijk onderdeel van Obamacare: de verplichting om een ziektepolis te nemen.  De deregulering die Trump heeft doorgevoerd stemt velen eveneens gelukkig. Al die agendapunten hebben ze binnen, wat hen - cynisch genoeg -  de ruimte geeft om de president te laten vallen.

Voeg daarbij het soms wat gênante tweet- en communicatiegedrag van de president en zijn ongewone omgang met buitenlandse bondgenoten, en het moment waarop het traditionele partijestablishment ook echt weer de controle overneemt, zou dichterbij kunnen komen.

Hoe zwakker de anti-establishmentstroming van Bannon en Breitbart, hoe groter die kans.

Juist daarom lijkt Trump niet gebaat met een implosie van Bannons beweging. De president kan ze gebruiken om hem te helpen zijn radicaalste campagnebeloften te realiseren.

En voor zover hij bang moet zijn van het gerecht, Mueller en impeachment, heeft hij de Breitbarts en aanverwanten nodig om druk op de ketel van het establishment te blijven zetten.

De tijd zal uitwijzen of de Bannon-stroming ook zonder Bannon kan. Maar een presidentschap van Donald Trump zonder Bannon-activisme op de achtergrond, is moeilijk denkbaar. Of Trump zou Trump niet meer zijn.