"De Zwarte Dood", verspreid door mensen, niet door ratten
Wie aan de pest denkt, denkt meteen aan de pandemische uitbraken tijdens de middeleeuwen waarbij miljoenen mensen het leven lieten. Wie aan de pest denkt, denkt ook bijna automatisch aan ratten als dé grote boosdoeners. Dat beeld moeten we allicht bijstellen: een nieuwe studie wijst uit dat parasieten die op mensen leven, de échte verspreiders van de "Zwarte Dood" waren.
De pest is een infectieziekte die veroorzaakt wordt door een bacterie, Yersinia pestis. Er bestaan verschillende vormen, waarvan de builenpest de bekendste is. In een eerste fase krijgt de patiënt koorts, spierpijn, hoofdpijn en vermoeidheid. Daarna ontstaan pijnlijke, opgezwollen lymfeklieren die kunnen etteren. Zonder behandeling krijgt de patiënt hartritmestoornissen, raakt hij verward en geagiteerd en belandt hij in een delirium. 60 procent van de patiënten sterft zonder behandeling.
Wie aan "de pest" denkt, denkt meteen aan de pandemische uitbraken tussen de 14e en de 19e eeuw. De beruchtste daarvan, de "Zwarte Dood", maakte tussen 1347 en 1352 naar schatting 50 miljoen doden in Europa, Azië en Afrika. Om een en ander in perspectief te plaatsen: een derde van de toenmalige bevolking in Europa liet toen het leven. Historici en andere wetenschappers zijn het erover eens dat de pest religieuze, sociale en economische veranderingen heeft veroorzaakt die de geschiedenis van de wereld hebben veranderd.
Ratten als grote boosdoeners
Over de verspreiding van de Zwarte Dood waren (en zijn) de meningen nog steeds verdeeld. Lange tijd werd aangenomen dat de pest veroorzaakt werd door ratten, de knaagdiertjes kregen mede daardoor een bijzonder kwalijke reputatie.
Later werd die hypothese bijgesteld. Niet ratten zouden de primaire veroorzakers zijn, maar wel insecten, met name die vlooiensoorten die voorkomen in de buurt van knaagdieren. Besmette vlooien dragen de bacterie over op dieren én mensen, en besmette knaagdieren kunnen op hun beurt ook mensen besmetten door een beet.
Een studie aan de universiteit van Oslo (Noorwegen) en Ferrara (Italië) werpt nu een nieuw licht op de zaak. Volgens die studie zou de verspreiding van de Zwarte Dood in de 14e eeuw grotendeels toegeschreven kunnen worden aan mensen. Aan vlooien die op mensen voorkomen en aan luizen, meer bepaald.
"Verspreiding door parasieten bij mensen meest waarschijnlijk"
De wetenschappers bestudeerden data van het patroon en de schaal waarin de Zwarte Dood in Europa om zich heen greep. "We beschikken over degelijke sterftecijfers van 9 uitbraken van de builenpest in verschillende Europese steden", zegt professor Nils Stenseth (Universiteit Oslo) aan BBC. "Dat liet ons toe om verschillende modellen over de dynamiek van de ziekte uit te werken."
De onderzoekers simuleerden een uitbraak van de pest in elk van die steden (Barcelona, Firenze, Londen, Stockholm, Moskou en Gdansk), waarbij ze 3 wiskundige modellen hanteerden. In elk van die modellen was er telkens een andere "veroorzaker": ratten, verspreiding door de lucht, en vlooien en luizen die op mensen en hun kleren zitten. 7 van de 9 keer bleek het "menselijke" model veel beter overeen te stemmen met het patroon van de uitbraak van de Zwarte Dood. Het weerspiegelde perfect de snelheid waarmee de ziekte zich verspreid heeft en hoeveel mensen erdoor getroffen werden.
"De conclusie is duidelijk: het model waarin de ziekte doorgegeven wordt door vlooien en luizen die bij mensen parasiteren, past het beste. Het zou onwaarschijnlijk zijn dat de pest zich even snel verspreid zou hebben als dat door ratten zou zijn gebeurd. De bacterie zou eerst nog die extra 'tussenstap' van de ratten hebben moeten nemen, in plaats van zich van persoon tot persoon te verspreiden."
Volgens professor Stenseth heeft het onderzoek vooral een historische opzet: de hedendaagse wetenschappelijk kennis over ziekte gebruiken om uit te vissen wat er gebeurd is tijdens een van de meest verwoestende pandemieën uit de geschiedenis. Begrijpen hoe de dynamiek van een epidemie werkt, is van belang als je de sterftecijfers probeert terug te dringen, luidt het.
Pest zal nooit helemaal verdwijnen
De builenpest is nog altijd endemisch in sommige landen in Azië en Afrika. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zijn tussen 2010 en 2015 3.248 gevallen gerapporteerd, waarvan 584 overlijdens. Afgelopen najaar was er nog een uitbraak in Madagaskar. Vorige zomer werden ook enkele gevallen gemeld in de Amerikaanse staat New Mexico.
Volgens experts zal de pest altijd blijven bestaan, maar hoeven we niet meer te vrezen voor een pandemie. De leefomstandigheden zijn anders dan in de middeleeuwen, ook de gezondheidszorg is veel beter uitgebouwd. Bovendien bestaat er vandaag een relatief eenvoudige behandeling met antibiotica.