Ik ga naar de Ikea en ik breng mee: grip op mijn eigen wereldje

Ikea is pure filosofie. Euh, denkt u? Wie cultuurfilosoof Thijs Lijster bezig hoort tijdens een lezing, weet dat het niet eens zo vergezocht is. Al maanden schuimt hij in Nederland de zalen af met zijn stelling. En die is: de samenleving mag dan niet langer ‘maakbaar’ zijn, onze huiskamer is dat nog wel. Vandaar dat we met z’n allen een keten als Ikea zo geweldig vinden.

Ook al zijn er natuurlijk een hoop minpuntjes aan zo’n bezoek aan Ikea. “Ikea staat voor veel mensen gelijk aan frustratie”, lacht Thijs Lijster. “Het vergt wel wat van een mens om daar iets te kopen. Eigenlijk is het één grote oefening in geduld en nederigheid. Het begint al bij het feit dat de winkel een doolhof is, waar allerlei tussenpaden mogelijk zijn, maar waarbij je je toch min of meer gedwongen voelt om het volledige traject af te leggen. Wanneer je bovendien in het magazijn komt en blijkt dat je de artikelcode van een product vergeten bent te noteren, kun je weer helemaal terug. En als het heel druk is, dan lopen ook andere mensen in de weg natuurlijk. Het is zo groot en onoverzichtelijk dat de frustratie al snel kan toeslaan.”

Daarnaast is er bij Ikea ook sprake van een ‘terugdraaien van de arbeidsdeling’, stelt Lijster. Je wordt namelijk zelf voortdurend aan het werk gezet. “Je bent zelf magazijnmedewerker, kassier, koffiejuffrouw; je moet zelfs je softijsje zelf in elkaar zetten. En thuis is het ook aan jou om al de meubels in elkaar te sleutelen, waar ook heel wat frustratie bij komt kijken. De Nederlandse cabaretier Youp van ’t Hek maakte al meer dan twintig jaar geleden een legendarische sketch over het beruchte 'plankje' dat overblijft wanneer je denkt dat je bijna klaar bent, waarna het hele zaakje weer uit elkaar getrokken kan worden. Nogal wat frustratie en gedoe dus. Je wordt als het ware teruggeworpen op jezelf.”

Dan komen we dus bij de hamvraag: waarom doen we onszelf dat dan aan? Want Ikea blijft ontzettend populair. Zijn we dan zo masochistisch?

Thijs Lijster: “Daar is een kort en een lang antwoord op. Het simpele antwoord is dat Ikea gewoon betaalbare spullen aanbiedt. Net door de consument veel zelf te laten doen, kunnen ze kosten besparen en kunnen ze hun producten goedkoper aanbieden. Ook de herkenbaarheid speelt een rol. Het is een beetje zoals naar de McDonald’s gaan. Je weet dat het ongezond is, maar je weet wel wat je krijgt.

“Maar er is volgens mij dus meer aan de hand. Je kunt Ikea ook cultuurfilosofisch bekijken, als een symbool van een maatschappelijke tendens: de interiorisering. We krijgen steeds minder controle over de wereld waarin we leven. Die wereld wordt steeds complexer, onoverzichtelijker door globalisering, neoliberalisering en de hogere machten van het kapitalisme.

"We voelen er ons door bedreigd want we krijgen er steeds minder grip op. In de hedendaagse ‘netwerksamenleving’ kun je geen kop koffie drinken zonder je medeschuldig te maken aan uitbuiting en slavernij, en staat je baan op het spel omdat aan de andere kant van de wereld een bank omvalt.

“En als een soort van compensatie of tegenreactie, proberen we de wereld direct om ons heen, ons interieur, vorm te geven. Om de illusie van controle te behouden. Dat is wat ik noem: Ikeaficatie. Kijk naar de slogan van Ikea: ‘Design your own life’. Het is een soort van utopische droom die we projecteren op Ikea. Namelijk dat we onszelf kunnen uitdrukken in de keuzes die we maken, door de spullen die we kopen. Dat verklaart volgens mij mee het succes van Ikea: het verlangen om vorm te kunnen geven en de illusie dat we zo controle kunnen uitoefenen op de wereld.

“Je hoort in die slogan ook Nietzsches oproep. Nietzsche zei: ‘God is dood, iedere hogere orde die ons zegt hoe en wat we moeten doen, heeft zijn kracht verloren. Wees meester en vormgever van jezelf’. Dat is zowat letterlijk de vertaling van de Ikeaslogan. Ikea is dus als Nietzsche voor het volk.

“Het is iets wat vaak vergeten wordt bij tirades tegen de ‘consumptiemaatschappij’. We vergeten een antwoord te geven op de vraag waarom er zoveel geconsumeerd wordt. Dat heeft weinig te maken met ressentiment of kuddegedrag, zoals vaak wordt aangehaald. Het hangt volgens mij onmiddellijk samen met het feit dat de moderne mens in steeds geringere mate het idee heeft dat hij controle heeft over zijn eigen omgeving.”

Door een Billy te kopen, behouden we de illusie dat we nog een beetje vat hebben op onze wereld?

(lacht) “Voor een Billy gaat dat wat minder op, omdat het een redelijk rechttoe rechtaan boekenkast is. Maar je hebt bij Ikea allerlei manieren om zelf je item samen te stellen. Je zoekt specifieke dingen bij elkaar, zodat je ondanks de standaardisering toch iets hebt dat echt bij jou past. Dat van jou is. Daarover heb ik het.”

“De Ikeaficatie is een symptoom van wat ik de De Grote Vlucht Inwaarts noem. Dat is ook de titel van mijn boek waarover ik lezingen geef. De titel is een verwijzing naar de Grote Sprong Voorwaarts van Mao Zedong. Dat was het summum van de gedachte dat de samenleving maakbaar was. Een dictator probeerde een blauwdruk van de samenleving op te dringen. Het werd een totale mislukking en heeft geresulteerd in miljoenen doden. Sindsdien is die Grote Sprong Voorwaarts en bij uitbreiding elke vorm van utopisch denken in een heel kwaad daglicht komen te staan.

“Mijn stelling is dat we nu de hele andere kant op gependeld zijn. We hebben die maatschappij als het ware opgeheven wegens te complex. En dus keren we onszelf inwaarts. Dat we focussen op ons interieur is daar één symptoom van. Een ander is de opkomst van nieuwe spiritualiteit. Op dezelfde manier als waarop we ons via Ikea terugtrekken in die veilige schil van onze huiskamer, trekken we ons via yoga, meditatie en mindfulness terug in onszelf. Om ons als het ware af te keren van de publieke ruimte, van de maatschappij.”

Dat is op particulier niveau. Kan dat ook op macroniveau?

“Ja. Je ziet in stadsontwikkeling bijvoorbeeld vaak de neiging om van de binnenstad een soort van gezellige huiskamer te maken. En alles wat vreemd is en daar niet thuis hoort te verbannen, letterlijk naar de banlieue. En nog een stapje hoger zie je ook op nationaal niveau de populariteit van allerlei vormen van neonationalisme, waarin ook het vreemde buitengesloten moet worden. Denk maar aan Donald Trump en zijn muur. Dat is in wezen een vorm van Ikeaficatie van Amerika.”

In Vlaanderen brak vorige week een discussie los over migratie, nadat Bart De Wever in een opiniestuk had gezegd dat we moesten kiezen tussen onze sociale zekerheid behouden of de grenzen openzetten. Is dat ook Ikeaficatie?

“Precies. Ook dat is een vorm van de gezellige huiskamer willen behouden en al wat vreemd is buiten te sluiten. We hebben dat in Nederland ook. Denk maar aan Thierry Baudet. Bij hem zie je die neiging ook vrij expliciet. Hij heeft een boekje geschreven dat Oikofobie heet. Oikos is het Griekse woord voor huis. Hij verwijt allerlei kosmopolieten, eurofielen en ‘multicultiknuffelaars’ te lijden aan oikofobie, de angst voor het huiselijke.

“Het is een denkfout. Er is van oudsher een onderscheid tussen de oikos en de polis, de publieke ruimte. Als je van je samenleving een huiskamer maakt, dan kom je op gevaarlijk terrein. En dat is wat we hier zien gebeuren.”

Dat zijn ook niet meteen de dingen waar een mens aan denkt als hij in de Ikea rondloopt…

(lacht) “Toch is het niet zo vergezocht als het klinkt. Je ziet bijvoorbeeld dat het succes van Ikea recht evenredig liep aan de neergang van de utopie dat onze maatschappij maakbaar is. Sinds de val van de Berlijnse Muur is die utopie helemaal weg. Door filosofen wordt de val van de Muur dan ook bestempeld als het einde van de geschiedenis, waarbij één sociaal-politiek systeem als enige overbleef als overwinnaar van die geschiedenis: het kapitalisme of neoliberalisme.

“De verpersoonlijking van dat systeem, de Britse premier Margaret Thatcher, zei het vaak bij het aankondigen van strenge maatregelen: ‘There is no alternative.’ Dat is een heel expliciete uitdrukking die mooi aantoont wat ik bedoel. Ze zegt hiermee dat de geschiedenis niet maakbaar is, dat we ons maar hebben te voegen naar hoe die geschiedenis verloopt. Het is bijna een automatisch proces waarin we zitten en wij, de gewone burgers, hebben daar totaal geen vat op.”

U hebt het over Thatcher, maar het riedeltje van ‘er is geen alternatief’ hoor je ook nog vaak bij de huidige conservatieve politici. Zowel in Vlaanderen als in Nederland.

“Klopt. En eigenlijk worden hier twee cruciale begrippen door elkaar gehaald: natuur en geschiedenis. Natuur beschouwen we als datgene wat los van de invloed van de mens ontstaat. Geschiedenis is dan weer wat de mens in de hand heeft. Wat die politici doen, is van geschiedenis natuur maken. Ze pretenderen dat het niet anders kan, dat alles al vast ligt. Je ziet in de loop van de geschiedenis dat het altijd al een manier is geweest om macht uit te oefenen.”

Wat is het gevaar daar nu van, van die Ikeaficatie en die vlucht inwaarts?

“Het gaat ten koste van ons collectief handelen. Het terugtrekken in onze veilige schil gaat ten koste van de publieke sfeer. We keren ons af van de maatschappij, want die is zoals ze is en we kunnen er toch niets aan veranderen. Ik kan dus beter aan mezelf gaan werken, zorgen dat ik mijn eigen zaakjes op orde heb. We trekken ons dus terug en hebben geen oog meer voor onze medemens.

“Je zag een verschuiving van maakbare maatschappij naar de maakbaarheid van het zelf. Daar hebben mensen als Paul Verhaeghe en Trudy Dehue ook al vaak over geschreven. Daardoor werden ook maatschappelijke problemen geprivatiseerd. Denk aan problemen als burn-out, depressie en stress bijvoorbeeld. Dat zijn we gaan beschouwen als particuliere problemen, waar ook een particuliere oplossing voor moet komen. In plaats van die als een maatschappelijk, collectief probleem te gaan zien en dat ook op maatschappelijk niveau aan te pakken.

“Op internationaal niveau zie je dat landen zeggen hun eigen boontjes te willen doppen en niet meer te willen omkijken naar de ander. Dat is volgens mij geen wenselijke wereldorde en vooral ook geen werkbare. Omdat we net geconfronteerd worden met maatschappelijke problemen die steeds mondialer van aard zijn: zoals de voedsel-, milieu of migratieproblematiek. Als iedereen dan terugkruipt in de eigen schil, dan wacht alleen de ondergang.”

Hoe raken we hier dan uit?

“De val van de Muur betekende ook het einde van de Grote Verhalen. Alle grote ideologieën, denk aan het marxisme en het liberalisme, en de wereldreligies bleken hun beste tijd te hebben gehad. Dat was op zich een bevrijding, maar tegelijkertijd viel wel elke manier van oriëntatie weg. Daardoor heeft het marktdenken om zich heen kunnen grijpen. Mensen blijven behoefte hebben aan verhalen, aan iets dat invulling en betekenis kan geven aan hun leven.

“De reclamewereld is daar ook opgesprongen. Het gaat in de meeste reclames niet meer over ‘deze frisdrank smaakt lekker’ of ‘deze auto rijdt heel goed’. Het gaat wel om rijden door een weids landschap of lol hebben met je vrienden. Daarmee wordt je de illusie voorgespiegeld dat je met koopwaar zin kunt geven aan je leven. Een gedachte die uiteindelijk heel venijnig is, want je probeert telkens een leegte te vullen met iets wat ook weer een leegte teweegbrengt. Het is een bodemloze put die nooit gevuld raakt met die koopwaar.

“Mensen hebben volgens mij dus opnieuw verhalen nodig. Geen Grote, maar Sterke Verhalen. Een verhaal dat een horizon kan openen over hoe we de uitdagingen waar we vandaag voor staan, zouden kunnen aanpakken. Dat mogen geen verhalen zijn die teruggrijpen naar vroeger, want daarmee gaan we het niet redden.”

Wat kan zo’n Sterk Verhaal dan wel zijn?

“Je ziet vandaag in zowel de Verenigde Staten als het Verenigd Koninkrijk dat er een heropleving is van links gedachtegoed, dat vooral aanslaat bij jonge mensen. Denk maar Jeremy Corbyn en Bernie Sanders. De gedachte van internationalisme, internationale solidariteit. En tegen een louter op winst en efficiëntie gericht denken. Bij de jongeren is daar een sterke behoefte aan.”

Nu zijn het vooral de verhalen die Trump of dichter bij huis Bart De Wever vertellen die aanslaan, zo blijkt. Andere verhalenvertellers worden vooral als heel naïef bekeken.

“Natuurlijk vertellen Donald Trump, Bart De Wever of iemand als Thierry Baudet ook verhalen, alleen zijn dat heel kleine verhalen. Ze gaan steevast terug naar de ‘echte’ Amerikaan, Vlaming of Nederlander. Sterke verhalen moeten net door die schil heen kunnen breken. Want alleen zo kunnen we de grote uitdagingen aanpakken.

“En sterke verhalenvertellers als luchtfietsers wegzetten, is een oude truc. Dat deed iemand als Thatcher destijds ook in haar strijd met de mijnwerkers. Bij elk voorstel zei ze simpelweg: dat is niet realistisch, niet haalbaar. Er is een heel groot verschil tussen wat we individueel willen en wat collectief. Op individueel niveau verwachten we allerlei wonderen en kan het niet snel genoeg veranderen. We verwachten dat we straks 120 jaar worden en op 70-jarige leeftijd nog aan baby’s kunnen beginnen. Maar op collectief niveau word je al snel als een dromer weggezet als je voorstelt om bijvoorbeeld het hoger onderwijs gratis te houden. Want dat is dan simpelweg ‘niet haalbaar’.

“Je ziet vaak dat er door een bepaalde dominante ideologie een soort van monopolie wordt gelegd op wat mogelijk is. Ook dat is een denkfout. Want wat mogelijk is, staat nooit in steen gebeiteld.”

Thijs Lijster, De grote vlucht inwaarts. Essays over cultuur in een onoverzichtelijke wereld, De Bezige Bij, 256 p., 19,90 euro.