Wat doet de Congolese opposant Etienne Tshisekedi al een jaar in een Brusselse koelkast?

Etienne Tshisekedi (1932-2017) was, naar eigen zeggen, de eerste Congolese doctor in de Rechten, afgestudeerd in 1961 en toen al politiek actief. Hij werd een medestander en ook verschillende keren minister van president Mobutu in de jaren zestig en zeventig maar scheurde zich van hem af in 1979. Van dan af ontpopte hij zich tot een koppige opposant, zelfs al werd hij nog twee keer, telkens voor enkele maanden (in 1991 en 1997), eerste minister onder Mobutu.

Ook voor de regimes van vader en zoon Kabila, sinds 1997, wordt hij een te duchten tegenstander. Ook zij proberen hem aan banden te leggen. In 2011 was hij de belangrijkste tegenstander van Joseph Kabila bij de presidentsverkiezingen maar de uitslagen werden vervalst en Etienne Tshisekedi 'verloor' die verkiezingen, met instemming van de Westerse bondgenoten van Kabila, ook van België.

Onder het bewind van Joseph Kabila is het land meer en meer weggezakt in corruptie en wanbeheer. Tegelijk versterkte Etienne Tshisekedi zijn imago van onverzettelijke en daardoor alsmaar meer legendarische opposant. Tot aan zijn dood.

Etienne Tshisekedi heeft altijd al een zwakke gezondheid gehad en bracht de afgelopen jaren lange periodes in België door voor medische verzorging. In de aanloop naar de geplande (maar nog altijd uitgestelde) verkiezingen van november 2016 was hij wel naar Kinshasa teruggekeerd en toen waren honderdduizenden Congolezen op straat gekomen om hem toe te juichen, de grootste volkstoeloop in vele jaren. Hij speelde nog een sleutelrol bij de ultieme onderhandelingen tussen de machthebbers en de oppositie, einde december, maar keerde toch in januari 2017 naar België terug voor medische verzorging en overleed er al na enkele dagen, officieel aan een aandoening aan de longen.

Dat is de sleutelvraag, uiteraard. Na drie dagen van herdenkingen in een Heizelpaleis en tien dagen later een mis in de Basiliek van Koekelberg (foto hierboven) was het wel degelijk de bedoeling om het stoffelijk overschot van Etienne Tshisekedi over te vliegen naar Kinshasa om daar begraven te worden. Maar de familie en de partij van Tshisekedi (UDPS) raakten het niet eens met de autoriteiten over de plaats van de begrafenis. En dat conflict is nog altijd niet opgelost.

De familie Tshisekedi en de partij wilden aanvankelijk een memoriaal laten optrekken in het administratieve stadscentrum ter ere van Tshisekedi. De autoriteiten baseerden zich op wetten uit de Belgische koloniale tijd om te stellen dat hij alleen op een 'gewone' begraafplaats mag gelegd worden. Het compromis, de familiegrond in de gemeente Limete, deel van de grootstad Kinshasa, leek na enkele maanden de uitweg uit de impasse. Maar in de praktijk is die overeenkomst nooit gerealiseerd.

Achter die onenigheid schuilt zonder twijfel de vrees van het Kabila-regime dat een grootse begrafenis van Etienne Tshisekedi in Kinshasa, op welke plek ook, een ware volksopstand  in gang zou kunnen zetten, tégen de clan-Kabila die zich tot vandaag aan de macht blijft vastklampen. Tegelijk is Joseph Kabila er in geslaagd om de partij UDPS uit elkaar te spelen door afvallige partijleden tot twee keer toe te benoemen tot eerste minister. De verzwakte UDPS slaagt er alsmaar minder in om haar wil door te drukken, zelfs als het gaat om de begrafenis van haar legendarische leider.

Voor de familie en zeker voor de weduwe is dit een bijzonder pijnlijke aangelegenheid. Het rouwproces en de begrafenis is zowat het belangrijkste ritueel in Congo, zoals op vele plaatsen in Afrika. Zolang een  familielid niet waardig begraven is, kan dat proces niet afgerond worden. Zo blijft de weduwe Tshisekedi (de vrouw centraal op de foto hierboven) in rouw en, afhankelijk van de etnie, moet zij zich aan bepaalde regels houden wat kleding, gedrag, voeding en slapen betreft. Volgens sommige bronnen zou weduwe Marthe Kasalu nog altijd op de grond slapen en geen rust vinden. Hoe dan ook kan en mag zij nog altijd niet definitief afscheid nemen van haar man, zolang hij niet begraven is volgens de rites en de tradities van de plek waar hij vandaan komt.

In België hangt dat af van het gemeentelijk reglement. Volgens enkele begrafenisondernemers in het Brusselse bestaat er nergens in het gewest Brussel een reglement dat oplegt na hoeveel dagen iemand uiteindelijk begraven moet worden. Dus is het ook niet verboden om een dode langdurig te bewaren in een koelcel van een begrafenisondernemer. Wel is het dan nodig om het stoffelijk overschot te balsemen zodat er geen verrotting optreedt. Dat is ook gebeurd met Etienne Tshisekedi, ook al omdat hij hoe dan ook gebalsemd moest worden voor een eventuele overbrenging per vliegtuig naar Kinshasa.

En verder is het alleen nog een kwestie van geld. De familie liet onlangs weten dat de bewaring intussen al meer dan 16.000,- euro heeft gekost. Dat klopt ongeveer met het bedrag dat een begrafenisondernemer voorstelde: zo'n 50,- euro per dag. Zolang het funerarium waar Etienne Tshisekedi ligt niet in plaatsgebrek komt, kan hij blijven liggen.

Uiteindelijk blijft dit al bij al een pijnlijk en tegelijk absurd
verhaal. Door politieke touwtrekkerij kunnen een man van 84, bij
overlijden, en vooral zijn familie, geen rust vinden. Deze absurditeit
staat dan weer model voor de absurde situatie waarin het hele grote
Congo terecht gekomen is: een land waar degelijk bestuur en menselijke
verhoudingen plaats geruimd hebben voor diepgaande corruptie en wanbeheer, voor het profijt van een alsmaar kleinere elite. Zelfs sommige vroegere opposanten, ooit medestanders van Etienne Tshisekedi, spelen intussen in dat spel mee. Terwijl de man die ze ooit zo vereerden levenloos in een Brusselse koelkast blijft liggen.