In deze gewaagde Belgische film zie je een acteur drie keer seks hebben met een varken

In 1975 zette een Belg het filmfestival van Cannes op stelten. De net 25 jaar geworden Thierry Zéno vertoonde er in de nevensectie Semaine de la Critique zijn eerste, en naar later zou blijken tevens ook laatste, langspeelfilm, Vase de noces, die hij het jaar voordien voltooid had. De film kende even vurige voorstanders als rabiate tegenstanders. ‘Oink oink’, spotte The New York Times. Vase de noces zou later bij de Franse release als X geclassificeerd worden, de categorie voor pornofilms of geweldfilms die de menselijke waardigheid ondermijnen. De rechtse minister van Binnenlandse Zaken Michel Poniatowski sprak er in de Assemblée Nationale schande van.

In ons land trok de Franstalige Gemeenschap haar handen van de film af en weigerde de beloofde subsidie. Ironisch dus, dat diezelfde Gemeenschap bij de huidige viering van een halve eeuw gesubsidieerde cinema bezuiden de ­taalgrens Vase de noces gekozen heeft als een van de twintig langspeelfilms om in het zonnetje te zetten.

Waar draait de controverse om? In zijn woordloze film toont Zéno een naamloze man die op een neerhof leeft, omringd door dieren. Hij begint een relatie met zijn zeug en daaruit worden drie biggetjes geboren die de man probeert op te voeden als kinderen. Als ze zich toch anders gedragen, vermoordt hij ze, waarna de zeug zelfmoord pleegt en de man in een diepe depressie belandt die hem tot wanhoop drijft. Veel van wat ik in de voorgaande zinnen schrijf, is evenwel interpretatie, want Zéno impliceert veel meer dan hij toont.

Niet de seks echter. Een drietal keer zien we onverbloemd hoe de man op zijn knieën achter de zeug plaatsneemt. Het had trashy exploitation kunnen opleveren, een b-film over zoöfilie, coprofagie (het eten van stront) en kindermoord. Niet dus. Vase de noces is een groteske, zeer zeker, maar Zéno filmt, in zwart-wit, met veel terughoudendheid. Hoe buitenissig het getoonde ook is, de film bevat een ijzersterke interne logica, zoals bijvoorbeeld ook de vroege films van Werner Herzog, die je meetrekt in een ongeziene, buitengemene, op papier afstotelijke, maar op het scherm fascinerende wereld.

Ook de wonderbaarlijke klankband draagt daartoe bij. Daarop worden middeleeuwse muziek van Perotinus en motetten van Monteverdi afgewisseld met een eigentijdse experimentele elektronische score van Alain Pierre. Deze mengeling versterkt de – hoe vreemd dat gezien het onderwerp ook moge klinken – spirituele sfeer van de film.

Toen Thierry Zéno, né Jonard, vorig jaar op zijn 67ste overleed, was dat amper nieuws. Zeker niet in de Vlaamse pers, maar evenmin bij onze Franstalige confraters. Na Vase de noces, net gerestaureerd door Cinematek, draaide Zéno alleen nog documentaires die in de vergetelheid zijn geraakt omdat ze zo goed als nooit vertoond werden. Ze zijn minder subversief dan zijn langspeelfilm, maar ze zijn er duidelijk aan verwant, met voorop Des morts, over uitvaartrituelen in heel uiteenlopende culturen.

Mystieke allegorie

Maar de verwantschap geldt evengoed voor zijn kunstenaarsdocumentaire Ce tant bizarre ­monsieur Rops, over de merkwaardige wereld die Zéno’s Naamse stadsgenoot Félicien Rops in zijn beeldend werk heeft geschapen. Denk aan diens bekendste doek Pornokratès, waarop een dame te zien is, slechts gekleed in handschoenen en kousen, die met een aangelijnd varken wandelt terwijl drie (!) engeltjes boven de krulstaart fladderen. Want evenzeer als film (Herzog dus, maar ook Luis Buñuel en Pier Paolo Pasolini) heeft schilderkunst, het weze Rops of Jheronimus Bosch, een onmiskenbare invloed op Vase de noces.

De ultieme kracht van de film is hoofdacteur Dominique Garny, de enige menselijke acteur zelfs, die samen met Zéno het scenario schreef en later zo goed als nooit meer op het witte doek te zien was. Het is zijn onverschrokken vertolking die het in onze ogen waanzinnige gedrag geloofwaardig maakt; zijn vertolking transformeert deze moderne variant op de verzoeking van de Heilige Antonius (niet toevallig ook een schilderij van zowel Bosch als surrealist Dalí) in een mystieke allegorie die nog héél lang blijft nazinderen.

Vase de noces is op donderdag 8 maart te zien in Bozar. Van 9 tot 24 maart brengt Cinematek een retrospectieve van het werk van Thierry Zéno als onderdeel van het alternatieve filmfestival Offscreen. 

Vampieren, spoken en kannibalen op het Offscreen Film Festival

Ook tijdens de elfde editie van het Offscreen Film Festival in Brussel worden de uiterwaarden van de cinema opgezocht.

De retrospectieve Thierry Zéno is het opwindendste programmaonderdeel, maar Offscreen heeft nog meer fraais in petto. Zo komt de bijna 80-jarige Italiaanse regisseur Sergio Martino naar Brussel, een van de late meesters van het bloederige giallo-genre, al draait hij evenmin zijn hand om voor een brok sci-fi of geschifte exploitation. Zijn land- en leeftijdsgenoot Enzo G. Castellari, die eveneens naar Brussel afzakt, heeft het meer voor spaghettiwesterns en keiharde misdaadfilms.

Het omvangrijkste programmaonderdeel is Vampire Sucks!, zij het dat Offscreen de klassieke vampierenfilms links laat liggen en kiest voor werk waarin de genreconventies binnenstebuiten worden gekeerd, van de onderkoelde Zweedse horror Let the Right One in via Kathryn Bigelows vampierenwestern Near Dark tot de Belgische lesbofantasie Les lèvres rouges (van Harry Kümel). Voorts biedt Offscreen animatiefilms uit de jaren 70 for adult eyes only, een kortfilmprogramma en een hommage aan de Franse acteur Luc Merenda.

Natuurlijk zijn er ook de Offscreenings, vertoningen van een reeks recente, in ons land onuitgebrachte films. Daarbij Kuso, het debuut van muzikant en rapper Flying Lotus dat te boek staat als een van de – letterlijk – walgelijkste films van de voorbije jaren. Een sterke maag is absoluut vereist. Caniba is een wegens het intensieve gebruik van sterke close-ups een erg beklemmende documentaire over een Japanse kannibalistische moordenaar. Het titelpersonage uit Euthanizer houdt ook van doden, maar heeft het alleen op dieren gemunt. Zeker niet te missen is A Ghost Story van David Lowery, waarin Casey Affleck na zijn dood als spook het leven van zijn ex-geliefde Rooney Mara overhoop haalt. Een spokenverhaal zoals u er nog nooit een gezien heeft. 

Het Offscreen Film Festival loopt van 7/3 tot 25/3 op verschillende locaties in Brussel.