Docu-maker Klara Van Es: "Ja, mensen met Down zijn populair, maar ze zijn niet altijd zo makkelijk"

"Je voelt het gewoon, als mensen kijken. Meestal doe ik alsof ik het niet gezien heb." Soms vindt Jessica dat vervelend, soms niet. Het hangt ervan af, zegt ze, of mensen blijven staren. "Dan kijk ik meestal eens terug van: heb je me gezien?" Jessica woont in Monnikenheide, een voorziening voor mensen met een verstandelijke handicap. En ze is een van de hoofdrolspeelsters in Zie mij doen. 

Klara Van Es geeft toe: een film over mensen met een beperking stond niet bepaald hoog op haar to-dolijstje. Maar toen werd ze gevraagd door Dorian van der Brempt, de oud-directeur  van cultuurhuis deBuren, die vond dat Monnikenheide een documentaire waard was. "De manier waarop daar voor de bewoners gezorgd wordt, midden in de natuur en in een bijzondere architectuur, dat komt daar allemaal mooi samen." 

Van Es ging eens kijken, op voorwaarde dat ze de vrijheid kreeg om haar zin te doen. En ze stelde vast dat ze zich meteen aangesproken voelde. "Mensen met een mentale handicap zijn ongelooflijk direct. Meteen stond een van de bewoners wijdbeens voor mij: 'Wie zijde gij eigenlijk?' Ik heb dat graag. Ze zijn wie ze zijn en ze verwachten van mij niet anders." 

En zo verkende de documentairemaakster, na de wereld van dementie (Verdwaald in het geheugenpaleis) en het leven van Antwerpse migrantenfamilies (Carnotstraat 17), nu de zielenroerselen van mensen met een mentale handicap. Het resultaat is een ingetogen en ontroerend portret van vijf bewoners. 

Het was Van Es heel snel duidelijk waarover de film precies moest gaan: de gevoelswereld van mensen met een handicap. Hoe beleven ze die en hoe uiten ze die? Is dat anders dan bij 'gewone' mensen? "Ik wilde het ook hebben over de manier waarop wij naar handicaps kijken, en zij naar ons." 

Het spectrum is breed. Sofie die ernstig gehandicapt is en niet kan praten maar er toch in slaagt aan te geven wat ze wil. Ze kan klanken maken of legt je hand op haar hoofd. Quan vertelt dat hij blij is omdat hij naar de scouts kan, of droevig omdat hij de feestdagen niet bij zijn familie kan doorbrengen. 

En Jessica kan open reflecteren over haar beperkingen en over de vraag of ze zichzelf eigenlijk gehandicapt voelt. Ze praat over seks en relaties, een heel belangrijk thema in de voorziening, en hoe ze graag zou leven als ze niet beperkt zou zijn. "Het is wat het is en je bent wie je bent."

Emotionele groei

Van Es heeft de gewoonte om bij elke film haar centrale thema diep uit te spitten. En dus gaf ze mensen te eten met een lepel en doorploegde ze wetenschappelijke werken. Ze heeft veel gehad aan Staring, een boek van Rosemarie Garland-Thomson (Emory University) over staren. "Wat Jessica vertelde over mensen die kijken, leek recht uit dat boek te komen." 

En van de befaamde  kinderpsychiater Anton Došen leerde ze dat er veel aandacht is voor de mentale ontwikkeling van mensen met een beperking, en veel minder over hun emotionele groei. "Terwijl dat twee elementen zijn die in evenwicht moeten zijn. We moeten hun gevoelswereld voor vol aanzien."  

Het is, binnen dit thema, dan niet makkelijk om niet te vervallen in bepaalde clichés of courante opvattingen. "Ja, mensen met Down zijn nu erg populair. Met hen kun je gaan bergbeklimmen", zegt Van Es, doelend op het reisprogramma Down the road op Eén, of Tytgat Chocolat. "Maar ze zijn niet altijd zo vrolijk of gemakkelijk." 

Zo is er in de film Nadine, een oudere vrouw met Down. Ze giechelt uitbundig als het potje melk in de koffie valt, maar bij haar overheerst duidelijk angst en onrust. Ze heeft nood aan structuur, wil steeds weten wat er gaat komen en wanneer. Als Renate, haar stiefmama naar wier komst ze al dagenlang uitkijkt, eindelijk voor haar neus staat, worden de emoties haar te veel. 

"Mensen met Down worden ouder dan vroeger", legt Van Es uit ."De tragiek daarvan is dat ze vanaf hun vijftigste allemaal gaan dementeren. Ze zijn zo in de war dat angst hun sterkste emotie wordt. Die vaststelling roept toch ook vragen op over de levenskwaliteit van die mensen. Net omdat ze allemaal ouder worden, is het belangrijk dat de zorg blijft inzetten op levenskwaliteit."

Ontwaart Van Es tot slot een rode draad in haar films? "Ik wil geen messias zijn, maar het is wel duidelijk dat ik mensen aan het woord laat die gemakkelijk over het hoofd worden gezien. Zonder oordeel."

Op 26/3 op Docville, en vanaf 28/3 in de zalen. docville.be & ziemijdoen.be