Met Ilja Leonard Pfeijffer door Genua: "Ik ben hier wereldberoemd, maar niemand heeft mijn boek gelezen"

In bar Libreria di Piazza delle Erbe bestelt Ilja Leonard Pfeijffer een glas ijskoffie. Het donkerbruine drankje wordt geserveerd in een elegante coupe, waarin normaal gesproken iets bruisends alcoholisch wordt geschonken. Maar de schrijver drinkt niet meer, drie jaar geleden is hij ermee gestopt. Terwijl in het drukke café in het historische centrum van Genua iedereen aan de negroni of prosecco zit, nipt Pfeijffer (50) rustig van zijn koude koffie. Opmerkelijk voor een schrijver die voorheen nogal van innemen was.

"Ik had genoeg gedronken. Ik was een van de grootste drinkers van mijn generatie en had ook helemaal niet het idee dat ik daar verandering in moest brengen, omdat ik het totaal niet als een probleem zag. Maar dat veranderde toen ik drie jaar geleden Stella ontmoette. Omdat het een probleem voor haar werd, werd het ook een probleem voor mij. In eerste instantie ben ik voor haar gestopt, maar na een tijdje besefte ik dat ik het ook voor mezelf deed. Nee, het leven zonder drank is niet saaier dan met. Op een bepaalde manier was het met drank zelfs saaier, omdat ik elke dag hetzelfde deed, namelijk drinken. Later ontdekte ik pas hoeveel tijd je over hebt als je niet meer drinkt. Ik doe nu ook allemaal dingen, naar theater of uit eten gaan, die ik vroeger niet deed omdat dat van mijn drinktijd af ging."

Fascinatie

Ilja Leonard Pfeijffers appartement is vlak bij zijn favoriete bar op het Piazza delle Erbe; hij woont er op de vijfde verdieping. Stella (Italiaans kunsthistoricus, tevens zijn geliefde) woont op de eerste. Sinds 2008 is zijn woonplaats Genua, waar hij toevalligerwijs tijdens een fietstocht terechtkwam en waar hij intussen geworteld is. Over zijn fascinatie voor de stad schreef hij twee boeken: de roman La Superba en Brieven uit Genua. Zondag speelt Toneelgroep Maastricht de première van de theaterbewerking van La Superba, met de acteurs Wim Opbrouck en Angela Schijf (Flikken Maastricht) in de hoofdrollen. Eerder al speelde het Limburgse gezelschap een theaterversie van Brieven uit Genua. Sinds vorig jaar is Pfeijffer huisschrijver van Toneelgroep Maastricht, de makers van het theaterstuk. Voor zijn stuk De Advocaat (over de familie Moszkowicz) ontving hij de Toneelschrijfprijs 2017.

"Michel Sluysmans, een van de twee artistiek leiders van Toneelgroep Maastricht, is een goede vriend van mij uit de tijd dat hij samen met Thijs Römer de kern vormde van theatergroep Annette Speelt", zegt Pfeijffer. "Zij hebben toen een deel van Het Grote Baggerboek voor een voorstelling gebruikt en daarna vroegen ze mij een nieuw toneelstuk te schrijven. Dat werd De eeuw van mijn dochter en daarna volgde nog Malpensa. Met deze bewerking van La Superba heb ik verder niets te maken, maar ik heb ze wel mijn zegen gegeven.'

Ingewanden van de stad

Beleefdheidshalve heeft Toneelgroep Maastricht in eerste instantie Pfeijffer zelf gevraagd zijn boek te bewerken, maar daar voelde hij niets voor. Zijn opvatting is dat hij het boek al heeft geschreven, en wel in zijn definitieve vorm. Jibbe Willems kreeg vervolgens de opdracht de 350 pagina's tot een avondvullend toneelstuk om te bouwen. Waarbij hij van de schrijver alle vrijheid kreeg het geheel naar zijn hand te zetten.

De roman La Superba is behalve een rauwe liefdesverklaring aan de stad Genua ook een doolhof van gebeurtenissen en ontmoetingen, een labyrint om in te verdwalen. Een portret van een stad bevolkt door authentieke Italianen, Roemeense rozenverkopers, Marokkaanse sjacheraars, Senegalese jongens die drugs dealen, alcoholisten, ruziezoekers, hoeren en travestieten.

Hoofdpersonage is de schrijver Leonardo, die het aangeharkte Nederland heeft verlaten om zichzelf opnieuw uit te vinden in Genua. Van de vaderlandse gesubsidieerde groenstrook naar de rafelranden van een veelkleurige havenstad.

"Maar ik wil deel uitmaken van deze wereld. Ik wil wonen in het labyrint als een gelukkig monster, samen met de duizenden andere gelukkige monsters. Ik wil mij nestelen in de ingewanden van de stad. Ik wil het tandenknarsen van haar oude gebouwen verstaan en begrijpen." (Citaat uit La Superba)

Zeeheld

Het echte hoofdpersonage van La Superba ('De Hoogmoedige') is de stad zelf. Lastig om zoiets in het theater vorm te geven. Pfeijffer: "Fotograaf Stephan Vanfleteren is hier drie dagen op bezoek geweest om foto- en video-opnamen te maken die in de voorstelling gebruikt zullen worden. Ik vind Vanfleteren een groot kunstenaar en perfectionist. Hij heeft ook silhouetachtige foto's van mij gemaakt. Op een gegeven moment stond hij urenlang op een afstand van 5 centimeter mijn haar te fotograferen, terwijl zijn assistent met een ventilator eronder stond om het te laten wapperen. Geen idee of ze dat ook nog ergens in de voorstelling gaan gebruiken. Verder hebben ze ook een soundtrack met geluiden van de stad gemaakt. Het theater heeft zo zijn eigen wetten wat verbeelding betreft."

In de straten en steegjes van Genua is Ilja Leonard Pfeijffer tussen al die uiteenlopende, kleurrijke mensen toch de meest opvallende figuur. Dat lange haar, alsof hij een zeeheld uit vervlogen tijden is, die versleten bontjas met dat pak eronder, die opzichtige ringen aan zijn vingers ("pure ijdelheid"), die tweekleurige stropdas en versleten puntschoenen ("ik probeer de kleuren van das en schoenen altijd te matchen") - hij lijkt oude adel en bohemien tegelijk. Met de fotograaf en verslaggever maakt hij een wandeling langs zijn favoriete plekken die ook een rol spelen in La Superba.

Het startpunt is het literaire café op de Piazza delle Erbe, waar in de etalage zijn boek staat met een kaarsje ernaast en waar de schrijver gewillig poseert alsof hij een acteur is in een toneelstuk. Vandaaruit gaat het onder meer naar café Pasqualini waar hij vaak zijn espresso's drinkt en met pen en papier zit te schrijven ("Ik heb graag rumoer om me heen"). In de smalle steegjes van de wijk Maddalena stoppen we bij een winkeltje waar trippe (pens) wordt verkocht, en de vrouw van de visboer hem hartelijk groet. Op Piazzetta Cambiaso wijst hij op het theatertje dat in zijn boek een belangrijke rol speelt ("Ja, ik heb echt overwogen om dit theater met een paar vrienden te kopen"). Tussendoor gaat hij snel wat tabak kopen - hij rookt vrijwel continu.

Vochtige geur

Ook al is het klaarlichte dag, op elke hoek van de straat staat een stevig gebouwde, zwarte prostituee ("Ze doen het niet als hobby, dus het zal op een bepaalde manier wel werken") en jongens met capuchons die een beetje staan te dealen. Alle honden hebben jasjes aan. Overal hangt de vochtige geur van pis, vis, teer en zeelucht. Het lijkt wel een filmdecor. Op Piazza dell'Amor Perfetto (het pleintje van de volmaakte liefde) zijn we alle drie even stil - Genua is ook een stad om in weg te dromen.

"Ik ben hier wereldberoemd, maar niemand heeft mijn boek gelezen. Ze weten dat ik schrijver ben en dat ik over Genua heb geschreven maar ze kunnen niet controleren wat erin staat. Aan die comfortabele positie komt straks een eind, want later dit jaar verschijnt de Italiaanse vertaling van La Superba bij een uitgeverij in Rome. Benieuwd wat de Italianen ervan zullen vinden. Het is, zoals je terecht zegt, een liefdesverklaring aan de stad, maar het is geen Ontdek-je-plekje-boek, geen toeristische gids. Het laat ook de rauwe, ruige kanten van de stad en het leven hier zien."

Terug in het café vertelt Peijffer desgevraagd dat hij inderdaad, vier jaar na La Superba, met een grote nieuwe roman bezig is. Werktitel: Grand Hotel Europa. De komende maanden zal hij er gestaag aan doorwerken, eind dit jaar moet het af zijn.

Land van hypes

"Het zal gaan over de worsteling van het moderne Europa. Over de invasie van migranten, maar ook over die andere invasie waar dit continent mee te maken heeft, namelijk die van de toeristen. Europa heeft nauwelijks nog iets anders dan haar verleden. Zeker voor Italië is dat onderhand de belangrijkste bron van inkomsten: het verkopen van het verleden. Het zal zich afspelen op veel plekken in Europa, jazeker ook in Amsterdam, maar om evidente redenen gaat het vooral over Venetië."

Pfeijffer werkt intussen ook aan een nieuw toneelstuk. Dat wordt een eigentijdse variatie op Schnitzlers beroemde stuk Reigen (1920) waarin tien uiteenlopende mannen een estafette over de liefde spelen. "Het is nog maar een aanzet, een idee, maar het zal bestaan uit een aantal korte scènes over liefde, lust en seks in tijden van internetdaten en #MeToo. Schnitzler deed dat ten tijde van Freud, het lijkt mij interessant dat naar nu te verplaatsen."

Dat brengt ons op het punt of Pfeijffer - in Genua wonend, werkend en zijn Stella liefhebbend - nog wel affiniteit heeft met het vaderland, of hij de Nederlandse actualiteit nog volgt. Hij zal wel moeten, zegt hij, want sinds begin dit jaar schrijft hij om de week voor NRC een sonnet over een actueel onderwerp. Hij constateert dat Nederland een land van hypes is geworden, van opgewonden standjes en over elkaar heen buitelende meningen.

Europese solidariteit

"Iedereen windt zich enorm op, de ene week over dit, de andere week over dat. Het rare van Nederland is dat het een land is zonder problemen. Dat is in Italië wel anders, vooral vanwege de stroom aan migranten en vluchtelingen die hier vanuit Afrika aankomen. Italië doet wat het kan om ze op te vangen en ik ben onder de indruk van de manier waarop dat wordt aangepakt, maar het gebrek aan Europese solidariteit is schrijnend. Voorheen reisden veel van die migranten door naar de rest van Europa, maar dat kan niet meer. Frankrijk heeft de grens tussen Ventimiglia en Menton gesloten en ook de Oostenrijkse grens is dicht, dus Italië staat er erg alleen voor. Maar iemand die op zoek is naar een beter leven laat zich niet tegenhouden. Het is een helse reis om Europa via zee te bereiken, ze zijn zo wanhopig dat ze bereid zijn hun leven op het spel te zetten. Ze blijven komen."

Volgens de schrijver, die de gevolgen van migratie in zijn stad dagelijks ondervindt, moeten we op een andere manier over dit vraagstuk gaan nadenken. Ons afvragen hoe we migranten anders kunnen inzetten, in plaats van ze alleen maar paniekerig proberen tegen te houden. Investeren in opleidingen en integratie bijvoorbeeld.

Pfeijffer: "Een klein voorbeeld: Riace, een Zuid-Italiaans bergstadje in Calabria was totaal ontvolkt, daar woonde niemand meer. De burgemeester heeft toen met de burgemeester van Lampedusa gebeld, het eiland dat wordt overspoeld door vluchtelingen met de opdracht: stuur ze maar hierheen. Vervolgens zijn enkele honderden Afrikanen daarnaartoe gegaan en dat stadje bloeide weer op - de wijngaarden worden nu weer bewerkt, de olijfbomen geoogst, er zijn bakkers en winkels. In plaats van migratie te zien als een probleem, zou je het dus ook kunnen zien als een oplossing."

Pfeijffer heeft nog steeds een huis in Leiden waar hij in een vorig leven classicus was en aan de Leidse Universiteit werkte. Af en toe logeert hij daar nog, maar liefst zo kort mogelijk. "Het is prettig en comfortabel om daar terug te zijn, maar er is daar helemaal niets meer dat mij kan verbazen. Ik ken het nu wel. Het contrast met Genua is groot, en ik ben ook zeker nog niet klaar met deze stad."

Serve Hermans, regisseur

"Onze bewerking gaat uit van een schrijver die naar Genua komt en zijn eigen aangeharkte land de rug toekeert. Het speelt zich deels af in de onderbuik van de stad, waar jonge Marokkanen hun klanten aftrekken en waar op straat overal hoertjes staan. Een migrantenstad waar dromers op afkomen. Wij zijn bij Ilja op bezoek geweest en hebben de stad door zijn ogen gezien. Genua is relatief klein, ingeklemd tussen zee en bergen en niet echt toeristisch. Het is een fascinerend wespennest, dat krioelt van de mensen."

"De stad speelt de hoofdrol. Wij hebben onze huisfotograaf Stephan Vanfleteren er een paar dagen heen gestuurd met de opdracht de stad in videobeelden te vangen. Daarmee maakten we een patchworkdecor, aangevuld met heel veel spiegels."

Ilja zei: "Ik heb mijn kunstwerk gemaakt, jullie maken er een nieuw kunstwerk van.''

Wim Opbrouck, hoofdrolspeler

"Toen ik werd gevraagd voor de rol van de schrijver in La Superba heb ik geen seconde getwijfeld. Ik vond het een prachtig boek, dat me in zijn barokke stijl deed denken aan het werk van Hugo Claus. Het moet niet simpel zijn geweest het om te zetten naar theater, je moet het lef hebben er flink in te snijden. Ik zie onze voorstelling niet als een samenvatting, maar als een ode aan het boek."

"Nee, ik ga geen lange pruik dragen, ik ga Ilja niet naspelen. Ik ben een Belgische acteur zonder lang haar. Toen wij in Genua waren, hielden we een eerste lezing waar Ilja bij was. Hij zei vooraf dat hij er niets van zou vinden, maar na tweeënhalf uur zei hij toch iets: 'Ik vind het een heel intelligente bewerking, ik geef jullie het recht hem te spelen."

Jibbe Willems, bewerker

"De schrijver heeft mij carte blanche gegeven. Ik heb de bewerking dus geheel zelfstandig gemaakt. Sterker nog: Ilja en ik hebben elkaar nooit ontmoet. Dat zal op de première gebeuren, denk ik. Het is zeker een van de moeilijkste opdrachten die ik ooit heb gehad - een missie ook, die gedoemd is te mislukken. La Superba is zoveel tegelijk, er zitten zo veel lagen in, het is één grote ode aan de verbeelding. En vol personages die onbetrouwbaar zijn, maar die wel in zichzelf geloven. Al die figuren, legaal of illegaal, zoeken een bodem onder hun bestaan en eigenlijk glijden ze allemaal uit."

"Het perspectief dat ik heb gekozen is dat van de opkomst en ondergang van het hoofdpersonage. Bij hem vraag je je voortdurend af of alles wat hem overkomt echt is, of dat hij het verzint. De kronkels en donkere steegjes van de stad zijn ook de kronkels en donkerte in zijn hoofd."

La Superba speelt tot 31/5 nog verschillende keren in België en Nederland. Alle speeldata zijn hier te vinden.