Er kan maar één paus zijn. Toch hebben we er twee

Net als vorige jaren bracht paus Franciscus in de week voor Pasen een bezoek aan zijn voorganger Benedictus XVI die hemelsbreed een paar honderd meter van hem vandaan woont in Vaticaanstad. Het is langzamerhand een traditie. De huidige paus brengt zijn beste wensen over ter gelegenheid van het belangrijkste christelijke feest dat er is en de twee praten wat.

Dit jaar was de ontmoeting enigszins beladen. Dat komt door een rel die inmiddels bekend staat als 'Lettergate'. Twee weken geleden nam Dario Viganò ontslag als hoofd van alle Vaticaanse media- en communicatiebureaus, omdat hij een aanbevelingsbrief van Benedictus XVI naar aanleiding van een reeks boeken over de theologie van paus Franciscus gecensureerd had. In de door het Vaticaan vrijgegeven versie van de brief ontbrak bijvoorbeeld de passage waarin Benedictus zijn verbazing uitsprak dat ook de Duitse theoloog Peter Hünermann, bekend vanwege zijn kritische houding ten opzichte van paus Johannes Paulus II en ook Benedictus XVI, een bijdrage mocht leveren. Verder was een aantal regels onleesbaar gemaakt waarin Benedictus liet weten dat hij de elfdelige uitgave over de theologie van Franciscus überhaupt niet had gelezen en er daarom geen commentaar op kon leveren.

Lichte paniek

Het leek erop dat het Vaticaan er alles aan gelegen was om duidelijk te maken dat er continuïteit bestaat tussen de pontificaten van Franciscus en Benedictus en dat ook de Argentijnse paus over theologisch vernuft beschikt. En, wat is daarbij een groter bewijs dan een lovende aanbevelingsbrief van de paus-theoloog Benedictus XVI zelf?

'Lettergate' maakte ook een groot ongemak zichtbaar over de rol die Benedictus nog altijd speelt in het Vaticaan.

Toen Benedictus op 11 februari 2013 aankondigde te zullen aftreden, leidde dat in de katholieke kerk tot geschokte reacties. De laatste keer dat een paus dat had gedaan was zeshonderd jaar geleden. In het Vaticaan ontstond lichte paniek bij de gedachte van een paus die moet regeren met zijn voorganger, levend en wel, om de hoek.

Hoe moest Benedictus zich bijvoorbeeld gaan noemen? 'Emeritus bisschop van Rome' of 'emeritus paus'? Er waren ook kerkrechtsgeleerden die voorstelden om de naam Benedictus maar helemaal te schrappen en er 'Joseph Ratzinger, voormalig paus' van te maken. Uiteindelijk werd het gewoon 'emeritus paus Benedictus XVI'. Volgend probleem: mocht Benedictus het pauselijk wit wel blijven dragen? Uiteindelijk werd dat toegestaan, al ontbrak de witte sjerp die Franciscus wél over zijn soutane draagt.

Het was allemaal vreselijk wennen.

Bootje dreigt soms om te slaan

Bij zijn terugtreden kondigde Benedictus aan dat hij 'de Heilige Kerk van God' in de toekomst vroom wilde dienen met een aan gebed gewijd leven. Hij heeft zich daar grotendeels aan gehouden, al gingen er vaak verhalen dat hij 'dit' of 'dat' ergens van zou vinden. Die geruchten werden vaak in de wereld gebracht door tegenstanders van Franciscus die de twee pausen tegen elkaar wilden uitspelen. Zelf sprak Benedictus niet met de pers. Wel liet hij af en toe van zich horen. Zo werkte hij mee aan een interviewboek, een soort van geestelijk testament, waarin hij voor Franciscus slechts complimenten had.

Als Benedictus ook maar iets zegt, is het nieuws. Dat komt door de bijzondere positie die hij inneemt en door zijn status als theoloog. Zo liet Benedictus bij de begrafenis van de Duitse kardinaal Joachim Meisner, een geestverwant, een boodschap voorlezen waarin hij zegt dat Meisner leefde "in de diepe wetenschap dat de Heer zijn kerk niet verlaat, ook al dreigt het bootje soms om te slaan". Nu stond Meisner bekend als criticus van paus Franciscus. Was de opmerking van Benedictus over die boot die dreigt om te slaan niet bedoeld als kritiek op Franciscus die ervoor gezorgd zou hebben dat de kerk in zwaar weer terecht is gekomen? De Duitse theoloog en kerkrechtgeleerde Thomas Schüller vond dat Benedictus met zijn optreden misverstanden opriep. "Er kan in de rooms-katholieke kerk slechts één paus zijn, en daarom geeft het aanleiding tot misverstanden dat men de titel 'emeritus paus' heeft ingevoerd."

Schrijnend

Die rel rond de gecensureerde brief van Benedictus XVI heeft de discussie rond de positie van de nu bijna 91-jarige Benedictus doen oplaaien. Moet een emeritus paus wel kritiek leveren op een theoloog, zoals Benedictus deed met Peter Hünermann? De Duitse journalist Joachim Frank noemde het 'schrijnend' dat de voormalige paus nog steeds wrok koestert tegen een theoloog van formaat als Hünermann. Met andere woorden: Benedictus moet gewoon zijn mond houden.

Zo is er in vijf jaar nog weinig veranderd in het ongemak van de katholieke kerk met een paus in ruste. Franciscus (81 inmiddels) zei een tijdje geleden dat hij de abdicatie van Benedictus niet als een uitzondering ziet, maar als een voorbeeld. Wie weet is hij dus wel de volgende ex-paus. Hoe zal hij zich gaan gedragen? De huidige paus praat wel graag met de media en dus zijn er al mensen in het Vaticaan die blij zullen zijn als hij aftreedt, maar hun hart vasthouden voor 'emeritus paus Franciscus'.