Drijft WhatsApp u soms ook tot waanzin? Met deze etiquette houdt u het leuk

De telefoon van Andrea (33, niet haar echte naam) licht op als er een appje van haar schoonvader binnenkomt. Wat leuk, denkt ze. Hij stuurt nooit foto’s, hij is niet zo handig met zijn telefoon. Nu heeft hij opeens twee afbeeldingen gestuurd in de familieappgroep, vernoemd naar Andrea’s pasgeborene. Hier delen zij en haar vriend babyfoto’s. De groep bestaat uit Andrea’s moeder, haar schoonbroer, schoonzus, schoonmoeder en schoonvader, die al jaren gescheiden zijn. Haar 73-jarige schoonvader had een tijdje een vriendin, maar dat is inmiddels uit.

Haar schoonvader is onlangs verhuisd. Misschien heeft hij foto’s van zijn huis gestuurd, bedenkt Andrea voordat ze de app opent. In de appgroep gaat het meestal over hun kindje, maar soms stuurt iemand weleens een vakantiefoto of iets dergelijks. Ze pakt haar telefoon en opent de WhatsAppgroep. Onderaan staan twee nieuwe foto’s die haar schoonvader gestuurd heeft, verdere tekst of uitleg ontbreekt. Op de foto’s is zijn ex-vriendin te zien. Ze heeft haar benen gespreid. De foto’s zijn recht van voren genomen. De ex-vriendin is naakt.

Onmisbaar en gevreesd

Op 22 februari 2011, jaren voor bovenstaand incident, verschijnt er een nieuw bericht op de blog van WhatsApp. Het heeft langer geduurd dan gehoopt, staat in het Engels te lezen. Maar nu is het eindelijk zover. De dan al enorm populaire Amerikaanse start-up lanceert een nieuwe optie: de groepschat. Er kunnen maximaal vijf mensen in een groep, legt het ‘WhatsApp Team’ uit. Daarna volgt een geruststellende mededeling. ‘Je kunt een groepsgesprek op elk gewenst moment verlaten.’

Zeven jaar later – de maximale groepsgrootte staat inmiddels op 256 – lezen die woorden als een disclaimer. Je hóéft geen deel te nemen aan de burenappgroep, klassenapp, babyshowerapp of familieappgroep. Je kunt er op elk gewenst moment weer uitstappen.

Zo onmisbaar als de WhatsAppgroep zich heeft gemaakt, zo gevreesd is het oprukkende fenomeen geworden. De groepsapp drijft gebruikers geregeld tot waanzin. Omdat er zo veel van zijn. Omdat het een onophoudelijke berichtenstroom creëert die continu om aandacht jengelt. Of omdat het, in het geval van Andrea’s familie, tot bijzonder ongemakkelijke situaties kan leiden.

Een groep verlaten

Het verlaten van een groep is bovendien niet zo eenvoudig als WhatsApp het doet klinken. Stilletjes wegsluipen zit er niet in. Bij het verlaten van een gesprek verschijnt bij alle achterblijvers het vernietigende zinnetje in beeld: ‘(naam) heeft de groep verlaten’. Dat leidt in sommige WhatsAppgroepen tot rancuneuze opmerkingen. ‘Ik wist niet dat wij zo ongezellig waren.’

De satirische nieuwssite De Speld vatte dit fenomeen al eens treffend samen in een ‘nieuwsbericht.’ Onder de kop ‘Marc (30) ontsnapt uit WhatsApp-groep’ wordt uiteengezet hoe een 30-jarige Nederlander na bijna drie jaar heeft weten te ontsnappen uit de WhatsApp-groep ‘Mannenpraat’ met vroegere collega’s. ‘Drie jaar lang werd ik constant gemarteld met berichtjes over rokjesdag, links naar vieze sites en après-ski-selfies.’ Marc zit wel nog altijd vast in achttien andere WhatsAppgroepen, eindigt het bericht, waaronder ‘Songfestival 2012’, ‘Cor en Tinie 40 jaar’ en ‘vrijgezellenfeest commissie Freek.’

Het had weinig gescheeld of de WhatsAppgroep had überhaupt niet bestaan. Toen de Oekraïense vluchteling Jan Koum, die op zijn zestiende naar de VS kwam, acht jaar geleden een app ontwikkelde had hij iets heel anders voor ogen. Met WhatsApp, een samentrekking tussen ‘what’s up?’ en ‘applicatie’, kon je elkaar statusupdates sturen; je kon laten weten of je aan het werk was, of in de sportschool stond.

Per ongeluk

Maar toen de app in 2009 het licht zag, bleek al gauw dat het handjevol gebruikers – voornamelijk vrienden van vrienden – hem als berichtendienst gebruikten. Ze lieten elkaar weten dat ze onderweg waren of te laat dreigden te komen. Samen met zijn compagnons besloot Koum een chatfunctie toe te voegen aan de app. Zo werd WhatsApp min of meer per ongeluk een van de eerste gratis berichtendiensten ter wereld.

Het gevolg laat zich het beste uitdrukken in cijfers. WhatsApp, inmiddels in handen van Facebook, telt 1,5 miljard actieve gebruikers. Anders gezegd: één op de vijf mensen ter wereld gebruikt de dienst. Elke dag worden er 60 miljard berichtjes uitgewisseld en 4,5 miljard foto’s verstuurd.

Tot een paar jaar geleden werden sociale media (MSN, Twitter, Facebook) op twee manieren gebruikt: voor privégesprekken, of voor berichten die met iedereen gedeeld werden. Met de komst van WhatsApp (en Facebookmessenger) werd iets nieuws mogelijk: het voeren van een gesprek in een besloten groep.

Daarvan wordt gretig gebruik gemaakt. Hoeveel WhatsAppgroepen er op dit moment zijn, is niet bekend. Dat het er veel zijn, is een zekerheid. Een Duits onderzoek uit 2014 onder studenten toonde aan dat de gemiddelde WhatsAppgebruiker in tien groepen tegelijk zit, al waren er ook studenten die in bijna zestig groepen zaten.

WhatsApp als veilig alternatief

WhatsAppgroepen worden steeds populairder, zegt Marcel Broersma. De hoogleraar journalistieke cultuur en media aan de Rijksuniversiteit Groningen onderzoekt nieuwsgebruik via sociale media. "We zien dat mensen die eerder nieuwsberichten op Facebook of Twitter deelden, dat nu steeds vaker in de WhatsAppgroep doen." Door het besloten karakter voelen gebruikers zich er vrijer. "We worden steeds voorzichtiger op openbare platformen. Veel mensen geven er minder snel hun mening. De WhatsAppgroep voelt als een veiliger alternatief."

Er bestaan appgroepen voor zo’n beetje elke denkbare sociale samenstelling of aangelegenheid. Van collegagroepen tot hobbyclubjes. Er zijn WhatsAppgroepen voor vogelaars en groepen waarin de koersschommelingen van de bitcoin geanalyseerd worden. Er bestaat een groep waarin alleen jongens met de naam Thijs worden toegelaten en er is een groep waarin louter audiofragmenten van scheten worden gedeeld.

In die enorme communicatiestroom, waarin olijke borrelclubjes en zakelijke groepen elkaar afwisselen, gaat het geregeld mis. Zo stuurde een Nederlands Limburgse leraar in 2015 een foto van zijn geslachtsdeel naar de WhatsAppgroep van een van zijn klassen. De foto was volgens hem bedoeld voor zijn vriendin. De school begon een onderzoek en bevestigde dat het om een "hele domme fout" ging. De leraar mocht op de school blijven werken, maar geeft geen les meer aan de desbetreffende klas.

In de groepsapp van Andrea’s familie leiden de naaktfoto’s vooral tot groot ongemak. Waar de babyfoto’s die er normaal belanden prompt van liefkozend commentaar worden voorzien, blijft het er na de foto’s van haar schoonvader pijnlijk stil. Zelf kan Andrea er wel om lachen, maar ze weet dat dat voor de rest van de familie anders ligt.

Na een uur stilte is het Andrea’s schoonmoeder, de ex-vrouw van haar schoonvader, die als eerste van zich laat horen. ‘Wat heeft dit te betekenen in Godsnaam????’, schrijft ze. Een paar minuten later reageert Andrea’s schoonvader. Hij heeft de foto’s per ongeluk gestuurd. Of iedereen ze gauw wil wissen. De foto’s zijn bedoeld voor doktersbezoek, schrijft hij.

Hechtere vriendschappen

Voor de volledigheid: de WhatsAppgroep brengt veel goeds. Families die ver bij elkaar vandaan wonen houden makkelijker contact. Vriendschappen kunnen er zelfs hechter door worden.

Cultuurfilosoof Robin van den Akker van de Erasmus Universiteit volgde voor zijn promotieonderzoek vier jaar lang een vriendinnengroep. Hij onderzocht welke rol hun telefoon speelde in hun vriendschap. "Het frame is dat tieners elkaar niet meer zien omdat ze de hele dag aan hun telefoon geplakt zitten", zegt Van den Akker. "Dat is apekool. Uit mijn onderzoek blijkt dat hun contact er hechter door wordt."

Door de gezamenlijke WhatsAppgroep ‘beste vriendinnetjes’, weten de twaalf vriendinnen continu waar iedereen is. Zo kunnen ze makkelijker met elkaar afspreken. Ze weten ook beter wat er bij iedereen speelt. "Die meisjes maken geen onderscheid tussen gesprekken die ze voeren via de app of boven een roseetje op het terras. Daardoor ontstaat er een permanent intieme sfeer, ook als ze niet bij elkaar zijn."

In de WhatsAppgroep wordt de groep voortdurend "gevierd en gestut", zegt Van den Akker. De schaduwkant is dat de groepsdruk er hoog kan oplopen. "Zo’n appgroep heeft bepaalde normen en waarden, waaraan je moet voldoen om tot die groep gerekend te worden. De verwachtingen daarover kunnen verschillen. Daar zit de spanning."

Gegijzeld door beleefdheden

Het is Van den Akkers verklaring voor een veelvoorkomende frustratie: de voortdurende uitwisseling van beleefdheden die grote WhatsAppgroepen gijzelt. Een voorbeeld: Leona (36, niet haar echte naam), is sinds een paar jaar lid van een zangkoor. Daar hoort een appgroep bij waarin te lezen valt welke liedjes ze moeten oefenen, welke bladmuziek ze moeten meenemen en hoe laat de repetities beginnen. Leona zit in de altengroep, met 24 leden.

De uitwisseling van praktische informatie raakt er geregeld ondergesneeuwd in berichtenreeksen over het feit dat ‘Marianne’ zich niet zo lekker voelt en toch niet komt (tien keer ‘Beterschap Marianne’); het nieuwe implantaat van ‘Heleen’ (vijftien keer: ‘Och, wat naar voor je’ etcetera) of de vakantiefoto’s van ‘Margreet’ (veertien keer: ‘Mooi hoor, geniet nog maar even lekker’ enzovoorts).

Leona hield er het gevoel aan over dat ze voortdurend "een theekransje in werd gesleurd waar ze niet op zat te wachten". Volgens cultuurfilosoof Van den Akker hebben al die kleine uitwisselingen, hoe gekmakend ook, wel een functie. "Het versterkt de groep. Als niemand elkaar beterschap wenst, is er geen groep meer." Wie zich daaraan stoort, voelt zich blijkbaar niet zo verbonden met de groep.

Leona is inmiddels uit de appgroep van haar koor gestapt. Het resultaat is dat ze al eens een vervroegde repetitie en een aantal gezamenlijke uitjes is misgelopen. Die informatie wordt alleen in de appgroep gedeeld. "Nu voel ik me toch een beetje buitengesloten, terwijl ik dat zelf gedaan heb."

Anderen kwetsen

Het valt op bij het schrijven van dit stuk: haast iedereen heeft wel een voorbeeld van een frustrerende of ongemakkelijke situatie in een WhatsAppgroep, maar bijna niemand wil daarover met naam en toenaam vertellen in de krant, uit angst anderen te kwetsen.

Zo ook ‘Jurre’ (28, niet zijn echte naam). Hij zit in een WhatsAppgroep met het oud-bestuur van zijn studievereniging. Een leuke groep mensen die nog geregeld afspreekt. Alleen met één studiegenootje kan niemand het goed vinden. "Het is pijnlijk", zegt Jurre, "maar we willen gewoon zonder haar afspreken." Dus heeft de groep studievrienden een aparte appgroep opgericht, waarin het hele oud-bestuur zit, behalve die ene studiegenoot.

De WhatsAppgroep maakt subtiele sociale verhoudingen expliciet. "Het is heel duidelijk wie erbij hoort en wie niet", zegt Van den Akker, die een vergelijkbare situatie waarnam bij de vriendinnengroep die hij volgt.

Het is misschien "een beetje achterbaks", zegt Jurre. Aan de andere kant: de oud-studiegenoot in kwestie weet van niets. Ingewikkelder vond de oud-student het toen de verkering van zijn zus uitging. "Ze waren meer dan drie jaar samen, haar ex-vriendin zat in onze familie-appgroep." Toen het uit was stapte ze er niet uit. "Ze bleef gewoon reageren op onze gesprekken. Dat was best ongemakkelijk."

Jurres zus weigerde haar ex uit de groep te zetten, ze vond dat het niet aan haar was. Jurre vond dat het al helemaal niet aan hém was. Zo bleef de ex-vriendin nog een half jaar hun familieberichten meelezen. Tot ze uiteindelijk uit het niets een afscheidsberichtje in de groep plaatste en de groep alsnog verliet.

Het zijn ongemakkelijke situaties als deze die duidelijk maken dat we nog zoeken naar goede omgangsvormen in de WhatsAppgroep, zegt Imar de Vries, universitair docent aan de Universiteit Utrecht. De onderzoeker omschrijft zichzelf als ‘media-archeoloog’; hij houdt zich bezig met de gevolgen van veranderende communicatietechnologie door de tijd heen.

Etiquette

Bij elke nieuwe communicatietechniek, van telegram tot mobiele telefoon, hoort een fase waarin gebruikers zoeken naar een nieuwe etiquette die past bij die vorm van communiceren. De Vries: "Er bestaan prachtige filmpjes uit de jaren twintig en dertig, waar mensen aan de hand van een script wordt uitgelegd hoe je je hoort te gedragen aan de telefoon, toen een geheel nieuw fenomeen."

Er zijn de afgelopen jaren al de nodige pogingen gedaan om groepsgesprekken in goede banen te leiden. Online circuleren allerlei WhatsAppgroep-etiquettes, opgesteld door getergde bloggers. Soms kan het helpen zelf in te grijpen, zegt blogster Lisette de Bruijn (33) uit Zuid-Holland, zelf ook auteur van een WhatsApp-etiquette.

Als moeder van drie is ze lid van meerdere klassenapps. Ouders en leerkracht kunnen elkaar hier snel bereiken. "Onwijs handig", vindt de Bruijn. Maar ook: behoorlijk irritant. Er moet bijvoorbeeld weleens een datum geprikt worden om de klas schoon te maken. De Bruijn. "De klassenmoeder stelt een datum voor. Vervolgens reageren 28 moeders: ‘Dan kan ik niet, dan moet ik werken’; ‘Dan moet ik naar de tandarts'."

De Bruijn: "Ik kan daar heel opgefokt van raken. Echt, het interesseert mij helemaal niets waar iedereen op die bewuste ochtend uithangt. Reageer gewoon als je wel kan. Dat heb ik weleens boos in zo’n groep gezet. Het werkte, daarna was het stil."

Tenenkrommende groepen

Er is een type WhatsAppgroep waar een etiquette voor omgangsvormen al een gepasseerd station is: de buurtpreventiegroep. Als er één archetype tenenkrommende-WhatsAppgroep bestaat, dan is het deze wel.

In dit soort groepen attenderen buren elkaar op inbrekers en ander dreigend gevaar. Hoewel ze nadrukkelijk bedoeld zijn voor spoedeisende meldingen waarvoor je ook de politie zou bellen, komt het veel voor dat gebruikers er verslag doen van scheef liggende stoeptegels en vermiste katten. Om twaalf uur ’s nachts. Met als gevolg dat andere gebruikers stampvoetend de groep verlaten.

In veel buurtpreventiegroepen is het al zo vaak uit de hand gelopen dat er zeer strikte regels worden gehanteerd. Wie zich daar niet aan houdt, wordt er uitgezet. Ook dat wekt de nodige irritatie op, merkt Roel (38, ‘liever geen achternaam’). Hij beheert een WhatsAppgroep in Rotterdam met zo’n zestig buren. Elk nieuw lid moet voor toelating akkoord gaan met de regels. Op een melding mag bijvoorbeeld alleen gereageerd worden met nieuwe informatie.

Toch gaat het geregeld mis. Zo is er een echtpaar dat op elke melding reageert met ‘bedankt’. Roel: "Ik krijg ze niet uitgelegd dat dat niet de bedoeling is." Soms grijpt hij in. Zo schreef een buurvrouw een keer in de appgroep over een man die bij haar aanbelde en in slecht Engels om sokken en schoenen vroeg. Of andere buren dat ook weleens hadden? Het kwam haar op een berisping te staan. In een privébericht legde Roel de regels nog eens uit. "Vervolgens werd ik uitgemaakt voor concentratiekampbewaker."

Media-archeoloog Imar de Vries moet bij dit soort anekdotes denken aan een reclame van een telecombedrijf van een aantal jaar geleden. Je ziet een meisje op de bank liggen lezen. Dan pakt ze haar telefoon op en vraagt: zei je wat? De boodschap van de commercial is: deze provider is zo goedkoop, dat je de verbinding continu open kan laten staan. De Vries: "De onderliggende boodschap is: dit is wat we willen, een permanent lijntje met elkaar."

Het is wat de onderzoeker ‘de communicatieparadox’ noemt. We streven voortdurend naar betere communicatietechnieken, het wordt steeds eenvoudiger en goedkoper om op afstand contact te houden. De Vries: "Maar het is duidelijk dat mensen niet goed kunnen omgaan met dit soort alomtegenwoordige, 24-uur-per-dag-verbondenheid."

Op de appgroep van Andrea’s familie blijft het na het incident met de naaktfoto’s lang stil. Na vier dagen stuurt haar zwager een appje: hoe gaat het vandaag met de kleine? Andrea stuurt een foto en de rest van de familie reageert even enthousiast als altijd. Over de naaktfoto’s is nooit meer gesproken.

WhatsApp-etiquette

Online circuleren allerlei WhatsApp-etiquettes om groepsgesprekken aangenaam te houden. De kern van veel van die regels:

• Beperk je tot berichten die alleen voor de hele groep bedoeld zijn. Geen privégesprekken in de groepsapp.

• Blijf bij het onderwerp. Geen vakantiefoto’s of anekdotes in de appgroep die bedoeld is om een afspraak te plannen.

• Stap uit de groep waar je gek van wordt – maar kondig van tevoren wel even aan dat je dat gaat doen en waarom.

• En, niet onbelangrijk: zet de meldingen van groepsgesprekken uit.