Door de 'godhelm' van deze psycholoog traden mensen op Lowlands buiten hun lichaam - alleen hij was nep

Op het muziekfestival Lowlands zette hij vrijwilligers een ‘godhelm’ op die mystieke ervaringen zou opwekken door de juiste hersengebieden te stimuleren. Diverse deelnemers maakten inderdaad melding van indrukwekkende sensaties. Ze waren buiten hun lichaam getreden, hadden in contact gestaan met een ‘ultieme realiteit’ of voelden hoe een sterke ‘kracht’ aan hun hoofd trok. Alleen, de helm was nep. De draden aan de brommerhelm gingen nergens naartoe.

Met dit experiment in de zomer van 2016 bevestigde psycholoog David Maij dat bij menigeen bovennatuurlijke ervaringen kunnen worden opgeroepen. Door verwachtingen te wekken – de onderzoekers omringden zich met serieus uitziende apparatuur en gaven ‘wetenschappelijke’ uitleg over de helm – en door de zintuigen van deelnemers af te schermen – ze werden geblinddoekt en kregen ruis te horen.

Breder onderzoek

Het was onderdeel van een breder onderzoek naar de grondslagen van geloof in het bovennatuurlijke. Vrijdag promoveert hij aan de Universiteit van Amsterdam op een proefschrift over het geloof in ‘niet-fysieke fenomenen die onverifieerbaar, onzichtbaar en onmeetbaar’ zijn.

Maij: "Op Lowlands onderzochten mijn promotor Michiel van Elk en ik of de werking van de ‘godhelm’ wordt versterkt door alcoholgebruik. Dat bleek niet het geval. Alcohol maakt mensen niet vatbaarder voor het placebo-effect van de helm. Maar ik moet daar een kanttekening bij plaatsen: degenen die meededen hadden over het algemeen niet heel veel gedronken."

Vatbaar voor placebo-effect

"We ontdekten dat mensen die openstaan voor spiritualiteit en gevoelig zijn voor suggestie vatbaarder zijn voor het placebo-effect dan mensen zonder deze eigenschappen. Tussen de 5 en 10 procent van de deelnemers aan de godhelm-experimenten – bij Lowlands en in het laboratorium – rapporteerde zeer bijzondere ervaringen. Ongeveer 20 procent maakte melding van minder sterke gewaarwordingen. Fysieke sensaties bleven niet uit: zweten, trillen, kippenvel."

"Een meisje had een stem gehoord die zei dat de tijd rijp was om zwanger te worden. Voor haar was dit een mededeling van een hogere macht. Een mevrouw zei na het experiment dat haar oorsuizen was verdwenen, terwijl ze daar haar hele leven last van had gehad. Ze heeft gevraagd of ze mocht terugkomen voor andere dingen. Terwijl haar was verteld dat het om een placebo-effect ging."

In uw proefschrift komt het woord ‘religie’ nauwelijks voor. Waarom is dat?

"In de menselijke geschiedenis is religie een betrekkelijk nieuw fenomeen. Geloof in het bovennatuurlijke was er veel eerder dan religie. Bij religie denk ik aan instituten. Inheemse bewoners van het Amazonegebied hebben ook een geloof, maar dat noem ik geen religie. Als je alleen naar religie kijkt, mis je veel dingen waarin ik geïnteresseerd ben. Ik ben op zoek naar psychologische mechanismen die verband houden met het algemene geloof in bovennatuurlijke krachten."

Wat is volgens u het belangrijkste mechanisme dat maakt dat mensen geloven?

"Je moet onderscheid maken tussen twee vragen: waarom zijn mensen ooit gaan geloven en waarom geloven mensen sindsdien? De belangrijkste factor die bepaalt of mensen tegenwoordig geloven, is volgens mij cultureel leren – het doorgeven van informatie door middel van sociale interactie binnen een cultuur."

"Bidden, naar de kerk gaan – dat neem je over van je omgeving. Vooral als het gedrag van gelovigen overeenkomt met wat ze uitdragen. Als ouders bidden voor het eten, uit de Bijbel lezen en zich naar christelijke normen gedragen, dan is de kans groter dat het geloof wordt overgenomen door kinderen. Als er discrepantie bestaat tussen gedrag en geloofsuitingen – zoals bijvoorbeeld bij christelijke ouders die veel drinken en vloeken – is de kans op afvalligheid groter. Hypocrisie is een van de sterkste voorspellers van afvalligheid."

Als cultureel leren zoveel invloed heeft op het geloof, hoe verklaart u dan de secularisatiegolf in de westerse wereld in de tweede helft van de vorige eeuw? Die kan toch niet alleen worden verklaard door hypocrisie?

"De 'secularisatiegolf' in het westen is relatief. Amerika is nog steeds een van de gelovigste landen ter wereld. In Europa gaan mensen weliswaar minder naar de kerk, maar het geloof in bovennatuurlijke krachten is veel minder sterk gedaald. Het is vooral individualistischer en spiritueler geworden."

"Bovendien zijn er naast cultureel leren andere factoren die bijdragen aan het al dan niet geloven van mensen. Zo wordt wel geopperd dat sterke democratieën de rol hebben overgenomen van religies – zij houden mensen in de gaten en straffen waar nodig. Ik denk dat daar ook een kern van waarheid in zit."

In uw proefschrift geeft u geen antwoord op de vraag hoe het geloof in bovennatuurlijke verschijnselen ooit is ontstaan.

"Geen antwoord, wel suggesties. We weten dat rituelen een rol spelen. Als mensen zich ongemakkelijk voelen of angstig zijn, gaan ze rituele gedragingen vertonen. Als mensen rituelen uitvoeren bij onweer en het onweer houdt op, zien ze een causaal verband tussen het een en het ander. De mens ziet overal verbanden. Nog steeds."

"Ik kan me ook voorstellen dat mystieke belevingen de aanzet geven tot geloven. Als mensen een indrukwekkende ervaring hebben – bijvoorbeeld door gebruik van een psychoactieve stof – dan wordt daar vaak iets bovennatuurlijks in gezien. En als iemand daar pakkend over kan vertellen, kan het geloof van de een op de ander overgaan."

Is geloof niet vooral ontstaan omdat het de samenhang en het functioneren van groepen versterkt?

"Je kunt het ontstaan van het geloof niet verklaren met één variabele. Er zijn inderdaad theorieën die stellen dat het geloof in bovennatuurlijke krachten is ontstaan om ervoor te zorgen dat er groepsbinding kwam. Toen mensen zich in groepen op een vaste plek vestigden, ontstonden coöperatieproblemen: valsspelen, tegenwerking. Een god kan zorgen dat mensen in de gaten worden gehouden, dat er regels komen en overtreders worden gestraft. Maar voordat deze goddelijke wezens in het leven werden geroepen, was er al geloof in het bovennatuurlijke. Dit verklaart niet waarom het geloof ooit is ontstaan. Hooguit waarom het zo wijdverbreid is geworden."

Bent u gelovig?

"Nee. Ik ben ook niet religieus opgevoed."

David Maij (1989)

2011: Bachelor psychologie aan de Erasmus Universiteit
2013: Onderzoeksmasters klinische gezondheidspsychologie en cognitieve neurowetenschappen aan de Universiteit Leiden
2016: Experiment met ‘godhelm’ op Lowlands
2017: Oprichting Neuro Habits, bedrijf dat onderwijsinstellingen, ondernemingen en particulieren helpt om gedrag te veranderen
6 april 2018: Promotie aan de Universiteit van Amsterdam op proefschrift Sensing supernatural agency