Zitten we in een nieuwe koude oorlog?

Een van de grootste vergissingen die generaals kunnen maken, is het leger de vorige oorlog laten vechten. Dergelijke legers zijn meestal een vogel voor de kat voor tegenstanders die zich wel hebben aangepast aan de nieuwste evoluties. Bij de recent weer opgelopen spanningen tussen Rusland en het Westen, wordt vaak verwezen naar een nieuwe Koude Oorlog. Het klinkt goed, politici en journalisten moeten niet te veel uitleggen want de meeste mensen weten nog wel wat die periode betekende. Ik heb het zelf ooit een Koude Oorlog 2.0 genoemd, maar ik zou dat begrip nu niet meer gebruiken, want het is niet helemaal toepasselijk op wat er nu gaande is.

Tijdens de Koude Oorlog stonden twee supermachten tegenover elkaar: de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Beide hadden hun vaste bondgenoten. In Europa was de scheidingslijn tussen de twee blokken zelfs zichtbaar door een goed afgeschermde grens van noord naar zuid, ook wel eens het IJzeren Gordijn genoemd in navolging van Churchill vanwege de duizenden kilometers prikkeldraad die Oost-Europeanen moesten ontraden naar West-Europa te vluchten. Het was een strijd tussen ideologieën: kapitalisme tegenover communisme, de vrijemarkteconomie tegenover de planeconomie, prioriteit voor het individu of voor de gemeenschap, maar ook vrijheid tegenover onderdrukking.

Het was een Koude Oorlog omdat het conflict onmogelijk met conventionele middelen uitgevochten kon worden. Beide supermachten hadden duizenden kernkoppen die van de wereld niets heel zouden laten. Om ongelukken te vermijden waren er in de loop van de jaren vaste procedures ontstaan. Zo sprak de beroemde ‘rode telefoon’ tot de verbeelding, een rechtstreekse verbinding tussen de Amerikaanse president en de Sovjetleider (het is evenwel nooit een telefoonlijn geweest, wel een telexverbinding). Na vele jaren spanning werden ontwapeningsakkoorden gesloten om de dreiging te beheersen. Vertrouwenwekkende maatregelen zoals vervat in de akkoorden van Helsinki moesten het wederzijdse wantrouwen doen afnemen. Aan beide kanten werkten veel deskundigen die wisten hoe ze met de spanning om moesten gaan.

De wereld vandaag zit veel ingewikkelder in elkaar. We zijn geëvolueerd naar een wereld met verschillende machtscentra, een multipolaire wereld, zeker nu de VS onder Trump zich deels op zichzelf terugtrekt. Bondgenoten kunnen plots van kamp veranderen. Kijk maar naar Turkije, dat eerst de toorn van het Kremlin over zich heen kreeg voor het neerschieten van een Russisch gevechtsvliegtuig en nu zoete broodjes bakt met Moskou. Het gaat ook niet meer over ideologieën, maar over vormen van staatsinrichting: het westerse democratische model tegenover meer autoritair gerichte systemen, de rechtsstaat tegenover de almachtige staat. Er bestaan geen vaststaande procedures meer hoe om te gaan met de huidige spanningen. De kennis van de Koude Oorlog is weg, want 26 jaar na het definitieve einde daarvan zijn de meeste mensen met ervaring op pensioen of overleden. Iedereen is verplicht te improviseren, waardoor de kans op fouten groter is dan tijdens de Koude Oorlog. Intussen zijn de kernwapens de wereld nog niet uit, waardoor een foute interpretatie allesvernietigende gevolgen kan hebben.

De Cubacrisis in 1962 deed de twee toenmalige supermachten beseffen dat betere communicatielijnen noodzakelijk waren om misverstanden te vermijden (een van die maatregelen was overigens de ‘rode telefoon’). Nu is er meer dan ooit nood aan communicatiekanalen tussen Rusland en het Westen om de gestaag stijgende spanning niet uit de hand te laten lopen. Maar waar het vroeger ging om twee hoofdsteden, zijn er nu veel meer hoofdsteden bij betrokken. Voor sommige landen, zoals China, of organisaties, zoals de EU, is ook niet helemaal duidelijk welke rol ze willen en kunnen spelen. In deze onzekere wereld spelen diplomaten een cruciale rol. Zij moeten ervoor zorgen dat de signalen van het land waar ze verblijven, correct worden geïnterpreteerd in hun thuisland.

Net nu reageert het Westen met een massale en gecoördineerde uitwijzing van zo’n 150 Russische diplomaten op de vergiftiging van de Skripals in Salisbury met het in Rusland ontwikkelde zenuwgif novitsjok. Zelfs tijdens de Koude Oorlog is er nooit een dergelijke uitwijzing gebeurd. Moskou, dat iedere betrokkenheid ontkent en in deze zaken meestal zogenaamde spiegelmaatregelen neemt, wijst een zelfde aantal westerse diplomaten uit. Het geeft aanleiding tot grote bezorgdheid. VN-secretaris-generaal Guterres waarschuwde al dat we weer spanningen meemaken die we sinds het einde van de Koude Oorlog niet meer hebben gekend. Hij riep meteen ook op om mechanismen in het leven te roepen die dergelijke spanningen beheersbaar moeten maken, net zoals die bestonden tijdens de Koude Oorlog. De Russische minister van Buitenlandse Zaken Lavrov zag het nog somberder in. Hij zei enkele dagen geleden dat de situatie nog erger was dan tijdens de Koude Oorlog, omdat er toen tenminste nog enkele regels van goed fatsoen werden in acht genomen.

De situatie lijkt inderdaad van kwaad naar erger te evolueren, maar toch is het misschien minder erg dan het allemaal lijkt. Een uitwijzing van diplomaten is een spectaculaire maatregel, zeker als die gecoördineerd wordt door een groot aantal landen. Maar in de meeste gevallen gaat het om “persona non grata”-verklaringen. Dat betekent dat de betrokken personen inderdaad moeten vertrekken, maar snel weer vervangen kunnen worden door nieuwe diplomaten. Het totaal aantal personeelsleden op de ambassade daalt er niet door. Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken heeft al bevestigd dat de 60 uitgewezen Russische diplomaten vervangen kunnen worden. Een echt langetermijneffect heeft dit soort “persona non grata”-verklaringen dan ook niet. De maatregel is vooral efficiënt voor mensen die hun diplomatiek statuut misbruiken, bijvoorbeeld voor spionage. Een spion heeft tijd nodig om een persoonlijk netwerk uit te bouwen in het land waar hij verblijft. De persoon die hem vervangt, erft dat netwerk niet. Hij of zij zal opnieuw veel tijd en energie moeten steken in het opbouwen van relaties.

In de uitwijzingen van diplomaten wordt ook geschermd met spectaculaire aantallen. De Russische ambassade in Brussel zou meer dan 100 ‘diplomaten’ tellen. In werkelijkheid zijn er nog geen 10 als je kijkt naar wie het echte diplomatieke werk doet. Naast die “echte” diplomaten zijn er nog veel ondersteunende mensen met een diplomatiek statuut, zoals de chauffeur van de ambassadeur of de partners van de diplomaten. De impact van een uitwijzing van “diplomaten” is dus minder duidelijk dan wat je op het eerste gezicht zou denken.

Uitwijzingen van diplomaten halen wel steevast het nieuws en dat lijkt in dit geval vooral de bedoeling te zijn geweest. Mocht het Verenigd Koninkrijk, gevolgd door het Westen, een langetermijneffect hebben willen bereiken, dan had het eerder gekeken naar de Russische kapitaalstromen via de Londense beurs, zoals de Russische oppositieleider Alexej Navalny nog had geadviseerd aan Theresa May voor ze de uitwijzingen aankondigde. Na het neerschieten van vlucht MH17 boven Oost-Oekraïne nam het Westen wel dergelijke langetermijnmaatregelen, die tot op vandaag de economie in Rusland pijn doen.

De nieuwe crisis tussen Rusland en het Westen komt net op het moment dat er zich een zekere toenadering leek te voltrekken. Vooral in Europa waren er nogal wat stemmen die wilden aftasten in hoeverre een vorm van dialoog met Rusland mogelijk was voor zaken waar er gemeenschappelijke belangen op het spel staan. Premier Charles Michel was precies daarvoor eind januari naar Moskou gereisd, als een soort bruggenbouwer. Michel had geen mandaat van de EU op zak, maar wel de impliciete goedkeuring van de Duitse bondskanselier Merkel. De vergiftiging van de Skripals heeft deze voorzichtige toenaderingspogingen doorkruist en zeker moeilijker gemaakt, maar daarmee is het nog niet onmogelijk. In de meeste verklaringen na de uitzettingen werd de noodzaak op een dialoog met Rusland onderstreept. Ook heeft de Franse president Macron zijn bezoek aan het jaarlijkse economische forum in Sint-Petersburg nog niet afgezegd. Zeker voor de landen van de Europese Unie blijft Rusland het grootste en belangrijkste buurland en daarmee een topprioriteit. Het onderhouden van een dialoog is het minste wat je met een dergelijke buur moet nastreven.

Ook in Rusland dient zich een opening aan. Vladimir Poetin staat voor zijn vierde ambtstermijn, waarin de hervorming van de slabakkende Russische economie een topprioriteit is. Rusland kan het huidige beleid niet eindeloos blijven volhouden, ook al zijn de Russen tot grotere opofferingen bereid dan velen hadden verwacht voor de crisis begon. Een efficiëntere economie zal overigens niet lukken zonder een grote schoonmaak in de staatsorganen. De recente brand in Kemerovo heeft nog eens pijnlijk duidelijk gemaakt dat corrupte overheidsambtenaren vooral aan zichzelf denken en niet aan het lot van de gewone Russen. Dat leidde tot een voor Rusland weinig voorkomende uitbarsting van woede. Duizenden mensen betoogden na de brand urenlang en vroegen om het ontslag van de plaatselijke autoriteiten. Een zelfde woede-uitbarsting over overheden die een loopje nemen met de belangen van de burgers, doet zich voor in Volokolamsk nabij Moskou, waar een grote vuilnisbelt gezondheidsproblemen veroorzaakt bij de plaatselijke bevolking. Ook daar wordt geregeld betoogd. Het Kremlin is als de dood voor dergelijke volksprotesten.

Enkele invloedrijke adviseurs rond Poetin, zoals oud-minister van Financiën Koedrin, vinden dat Rusland zijn relaties met het Westen moet verbeteren om zo noodzakelijke economische hervormingen mogelijk te maken. Dat zou onder meer helpen voor de financiering van die hervormingen en voor de import van de noodzakelijke technologie die Rusland niet bezit. Er zijn ook andere stemmen in de omgeving van Poetin, gesteund door de zogenaamde ‘siloviki’ (mensen van de veiligheidsdiensten), die ervoor pleiten om geen toenadering met het Westen te zoeken en het huidige model voort te zetten waarbij de reserves langzaam worden opgebruikt om de impact van de crisis voor de gewone Rus te beperken. Hun pleidooi slaat aan bij een groeiend aantal patriottisch denkende Russen die vinden dat het Westen in het verleden te weinig rekening heeft gehouden met Rusland.

Zowel Rusland als het Westen staan op dit moment voor belangrijke keuzes waarvan we de gevolgen nog lang zullen meedragen. Niemand heeft de illusie dat een eventuele toenadering eenvoudig zal zijn. Zowel Rusland als het Westen hebben posities ingenomen die het moeilijk maken om zonder gezichtsverlies compromissen te sluiten. Daarbij is het wederzijdse wantrouwen de laatste jaren enorm toegenomen. De nieuwe Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken en de nieuwe veiligheidsadviseur van president Trump zijn ook niet meteen voorstanders van een dergelijk beleid, integendeel. Zij willen de confrontatiepolitiek met Rusland nog versterken om zo Moskou op de knieën te dwingen, net zoals dat in hun ogen indertijd is gebeurd met de Sovjet-Unie. De sterren staan dus zeker niet gunstig voor een ‘detente’, maar in de internationale politiek zijn verrassende wendingen legio, je weet uiteindelijk nooit wat morgen brengt.