Hoe een geheime Russische luchtbrug Assad moet helpen de oorlog te winnen

Het is begin januari wanneer een Reuters-reporter op de luchthaven van Rostov een van de mannen aanspreekt en vraagt waar ze naartoe gaan. Het antwoord: "Wij mogen niets zeggen. We hebben een contract getekend. Zodadelijk staat onze baas hier en zitten we in de problemen. Jij ook." 

Wat wel duidelijk is: het vliegtuig dat op het tarmac staat te wachten op zijn nieuwe passagiers, is net aangekomen vanuit de Syrische hoofdstad Damascus. Uitgestapt zijn een dertigtal bruingebrande mannen, de meesten in camouflage-uitrusting en met kakikleurige laarzen, sommigen met nog een zakje uit de duty free-zone van de luchthaven van Damascus. 

De passagiers, zowel de uitstappende als de instappende, zijn Russische private huursoldaten. Ze maken deel uit van wat Reuters na maandenlang onderzoek en undercoverreportages kan bestempelen als een geheime 'luchtbrug', waarbij gewone passagiersvliegtuigen in het geniep worden ingezet om honderden, zo niet duizenden huurlingen naar Syrië te verschepen. Daar zullen ze strijden aan de zijde van president Bashar al-Assad tegen de rebellen. De luchthaven van Rostov blijkt daarbij als logistieke draaischijf voor de hele operatie te dienen. 

Pittig detail: het Airbus-vliegtuig waarmee de huurlingen naar Syrië zouden vliegen is maar een van de tientallen die ooit eigendom waren van gewone Europese en Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen, maar via schimmige constructies en tussenpersonen uiteindelijk in handen kwamen van luchtvaartmaatschappijen uit het Midden-Oosten. 

De vluchten van en naar Rostov worden bijvoorbeeld uitgevoerd door de Syrische maatschappij Cham Wings, die al sinds 2016 te maken krijgt met Amerikaanse sancties voor het transport van wapens en soldaten en samenwerking met het regime in de Syrische oorlog. Cham Wings, opgericht in 2007, heeft een vloot van vier toestellen, alle vier A320-200-vliegtuigen van gemiddeld bijna 25 jaar oud. De maatschappij vloog ooit nog op Brussels Airport, maar heeft nu slechts twaalf bestemmingen in het Midden-Oosten. 

Rostov is daar niet bij. Een woordvoerder van Cham Wings stelde dat alle informatie over de bestemmingen op de website terug te vinden is. Over de Russische stad staat er echter niets. 

Maar de vluchten komen wel tevoorschijn op trackingwebsites, die vliegbewegingen over heel de wereld in het oog houden. Tussen 5 januari en 11 maart van dit jaar telde Reuters zo 51 heen- en terugvluchten tussen Damascus of Latakia, waar Rusland een militaire basis heeft, en Rostov. De vluchten, die bijna allemaal 's avonds laat of 's nachts plaatsvinden, komen op geen enkel schema voor. Per vlucht kunnen meer dan 170 passagiers vervoerd worden.

Veel van de vliegtuigen die in Rostov richting Syrië vertrekken, leiden uiteindelijk naar twee Oekraïense bedrijven, Khors en Dart. Beide bedrijven zijn opgericht door een voormalige Sovjet-marinemajoor, Sergei Tomchani, en zijn toenmalige collega's uit het leger. Zowel Khors als Tomchani staan op een zwarte lijst van het Amerikaanse ministerie van Handel. 

Toch slagen Khors en Dart er met tussenfirma's in in het Westen oude vliegtuigen op te kopen, en ze via schimmige leaseconstructies en postbusfirma's door te verkopen aan Iraanse en Syrische luchtvaartmaatschappijen die vaak op de Amerikaanse of Europese zwarte lijsten staan. Beide bedrijven konden de afgelopen zeven jaar zo minstens 84 tweedehandsvliegtuigen aankopen, waarvan er minstens 40 zijn ingezet in Iran, Syrië en Irak. 

Zo was een van de vier Cham Wings-vliegtuigen tot 2015 eigendom van de Ierse firma ILFC Ireland Limited, een dochteronderneming van het bedrijf AerCap, een van de grootste vliegtuigleasingbedrijven ter wereld. In januari 2015 verdween het vliegtuig uit het Ierse register, waarna het twee maanden later in het Oekraïense register werd ingeschreven. Eigenaar: Gresham Marketing Ltd, gevestigd op de Britse Maagdeneilanden. Dat bedrijf is dan weer in handen van twee Oekraïners, die geen commentaar wilden geven.

In maart 2015 leaset Gresham Marketing Ltd het vliegtuig aan Dart. In augustus wordt het doorgegeven aan Khors, maar volgens de gegevens van trackingwebsites vliegt het toestel al vanaf april van dat jaar onder de vleugels van Cham Wings. 

Reuters slaagt er wel in contact te leggen met Sergei Tomchani, de man achter Khors en Dart. Een journalist ontmoet hem in een restaurant in Kiev, waar Tomchani ontkent de eigenaar te zijn. Hij noemt zichzelf eerder een "consultant" voor de bedrijven. Khors en Dart hebben bovendien geen vliegtuigen aan Iran of Syrië geleverd, wel aan andere bedrijven, die hij niet bij naam noemt. Die bedrijven leveren de vliegtuigen dan aan hun eindgebruikers.

Het netwerk achter beide bedrijven is al even schimmig als de manier waarop de vliegtuigen worden doorverkocht. Zo is 25 procent van de aandelen van Khors in handen van ene Vladimir Suchkov, die volgens het Oekraïense bedrijvenregister in Kiev woont. Op hetzelfde adres staat ook militaire eenheid A0515 geregistreerd, dat onder het commando van de inlichtingendienst van het Ministerie van Defensie valt. Daar ontkennen ze echter iets met Suchkov te maken te hebben en kan niemand iets zeggen over eventuele leveringen van vliegtuigen aan Syrië.

Officieel bestaan de huurlingen zelf trouwens ook niet. Voor de buitenwereld houdt het Kremlin vol dat het in Syrië enkel luchtondersteuning geeft, Syrische troepen traint en een 'klein aantal' special forces inzet op het terrein. Op die manier blijft het aantal slachtoffers van de oorlog officieel laag en vermijdt Rusland interne kritiek zoals die weerklonk tijdens de jarenlang aanslepende oorlogen in Tsjetsjenië en Afghanistan.

Volgens de officiële statistieken zijn er in de Syrische oorlog 44 Russen omgekomen sinds het land zich in het conflict mengde in september 2015. Maar Reuters sprak met tientallen weduwes en familieleden van huursoldaten en telde zo al minstens 40 extra doden tussen januari en augustus 2017.

De huurlingen worden gerekruteerd via de groep 'Wagner', een organisatie zonder adres of kantoor, gesticht door Dmitry Utkin, voormalig inlichtingenofficier. 'Wagner' kwam voor het eerst in actie in Oost-Oekraïne tijdens de burgeroorlog in dat land, waarbij Rusland met succes de Krim kon annexeren. Reuters kon Utkin niet contacteren, maar sprak wel met Yevgeny Shabayev, de lokale leider van een paramilitaire groep met banden met 'Wagner'. 

Volgens Shabayev vechten er 2.000 tot 3.000 Russische huurlingen in Syrië. In februari van dit jaar zouden bij één gevecht alleen al 300 Russen gewond of gedood zijn. 

Reuters kwam via de familie van een omgekomen huursoldaat ook in contact met een veteraan-huurling. De man die Vladimir genoemd wilde worden en vier keer naar Syrië is gevlogen, getuigde dat Rostov wel degelijk de belangrijkste logistieke draaischijf was voor de operatie. Af en toe werd er wel een Russisch militair vliegtuig gebruikt, wanneer de Cham Wings-toestellen vol zaten. 

Een anonieme luchthavenmedewerker vertelde een Reuters-reporter dat hij er zo goed als zeker van is dat het gaat om huurlingen, gezien de bestemming, het feit dat er enkel mannen boarden en hun uitrusting. 

Een van de weduwes tot slot getuigde hoe ze op 21 januari van dit jaar het laatst sprak met haar echtgenoot, via de telefoon. Op die dag vertrok er ook een vlucht vanuit Rostov richting Syrië. "Hij belde op de 21ste, rond hem hoorde ik andere mannen en het geluid van walkietalkies. Op de 22ste kon ik hem al niet meer bereiken, enkel sms'en kwamen nog aan." 

Na zijn dood werd zijn lichaam naar Rusland gevlogen en aan de familie overgedragen. Op het overlijdenscertificaat stond als doodsoorzaak "hemorragische shock door granaatscherven en kogelwonden". In mensentaal: de man had te zware interne bloedingen opgelopen.

Twee andere weduwen vertelden anoniem hoe ze bedreigd werden door de organisatie die hun mannen had ingelijfd om niet met de media te spreken. Anders zouden er "gevolgen" zijn. Het overlijdenscertificaat van de ene vermeldde "carbonisatie van het lichaam": de man was doodgebrand. De andere bloedde door door een granaatinslag.  

Volgens een van de twee vrouwen vertelde haar man na zijn eerste missie in Syrië hoe de Russische huursoldaten het front in werden gestuurd om het zware werk te doen en vaak als eersten een dorp moesten innemen. Nadat het dorp gevallen was, trokken de Russen zich terug en kwamen de Syrische regeringstroepen, die de overwinning mochten claimen.