Naakt op de scène tijdens mei 68: leve de lichamelijkheid, leve de vrijheid!
Mei '68 was behalve een roep om vrijheid ook een opstand tegen de burgerlijke moraal. De seksuele revolutie was al een tijdje aan gang, en bij de hippiecultuur hoorde ook het recht op vrije lichamelijkheid en het recht om naakt te zijn. En toen was er plots "Hair", de musical over hippies met naakte acteurs op de scène. Sindsdien is het naakt niet meer weg te denken in films, in theater en op tv. Al wordt er de laatste tijd niet altijd even goed op gereageerd: denk maar aan de controverse over een nieuw kunstwerk in het Middelheimpark in Antwerpen.
Op 29 april 1968 ging de musical "Hair" in première in het Biltmore Theatre in New York. Op Broadway dus. De rockmusical was eerder al off-Broadway te zien, maar de nieuwe productie zorgde voor sensatie. Omdat het verhaal ging over de vrije liefde, de seksuele revolutie, drugs en en de oorlog in Vietnam. Maar vooral omdat er op het einde van de eerste akte een korte scène zat waarin iedereen in zijn blootje stond.
De rockmusical werd een doorslaand succes. Hij werd meteen overgenomen in Los Angeles, Chicago, San Francisco en nog vijf andere steden in de VS, en stak vervolgens de oceaan over. Het schandaal deed het succes geen kwaad.
In Londen was net een eind gekomen aan een tijdperk. Al 231 jaar keek de Lord Chamberlain streng toe op de zedelijkheid bij theatervoorstellingen, maar op 26 september 1968 werd de censuur afgeschaft. Exact een dag later ging "Hair" in première in de West End in Londen.
Natuurlijk was er al eerder naakt op het toneel te zien geweest. In de "Moulin Rouge" in Parijs was al in 1893 een naakte Cleopatra op de scène verschenen. En tijdens de Tweede Wereldoorlog konden soldaten in het Windmill Theatre van Mrs Laura Henderson in Londen hun hart ophalen bij stijlvolle maar zeer blote "tableaux vivants". Regisseur Stephen Frears maakte er in 2005 de vrolijke film "Mrs Henderson presents" over, met Dame Judi Dench in de hoofdrol. Maar hier ging het telkens om vaudevilletheaters. Met "Hair" veroverde naaktheid ook de respectabele theaterhuizen.
Hoewel, Vlaanderen was "Hair" voor. Op 30 december 1967 werd in het Casino van Knokke "Masscheroen" opgevoerd, een bewerking van "Mariken van Nieumeghen" door Hugo Claus. Het bleef bij die ene vertoning, want enkele dagen later werd Claus door het gerecht aangeklaagd voor openbare zedenschennis.
Aanleiding waren drie naakte mannen op het podium in de rol van de Heilige Drievuldigheid. Een half jaar na de opvoering werd Claus veroordeeld tot vier maanden effectieve gevangenisstraf. Dat werd na beroep omgezet in een voorwaardelijke straf, maar de auteur moest wel een boete van 10.000 frank te betalen.
Voor - zedig - naakt op tv moesten de Vlamingen wachten tot 1971. In het muziekprogramma "Erotissima" ontdeed zangeres Mary Porcelijn zich al in de eerste scène van haar gewaad en liep naakt en zingend de duinen in. Het was een van de eerste kleurenprogramma's van de toenmalige BRT, en hoewel Mary Porcelijn enkel op de rug gefilmd in beeld kwam, veroorzaakte de uitzending behoorlijk wat deining.
In 1971 verscheen "Mira" in de zalen, een Nederlands-Belgische film van Fons Rademakers, naar de roman van de Vlaamse auteur Stijn Streuvels "De teleurgang van den waterhoek". Overigens was Hugo Claus één van de scenarioschrijvers. De scènes waarin de Nederlandse actrice Willeke van Ammelrooy uit de kleren gaat, hebben zeker bijgedragen tot het grote succes van de film. Dat gold ook voor de erotische Nederlands/Duitse film "Blue movie" van Wim Verstappen, ook uit 1971. In een van de vele seksscènes was voor het eerst een erectie te zien.
De redenen om naakt voor het voetlicht te treden, konden erg divers zijn. Ging het aanvankelijk om de bevrijdingsgedachte, dan was ook het plezier om de goegemeente te choqueren nooit ver weg. Maar hoe vaker naakt op het podium en op het witte doek te zien was, hoe meer de verontwaardiging wegebde.
Naakt werd meer en meer functioneel: omdat het direct verband hield met het thema van de voorstelling, of omdat er theatrale redenen voor waren. Zoals in de voorstelling van Jan Fabre uit 1982 met de ironische titel "Het is theater zoals te verwachten en te voorzien was". In 2012 werd het stuk hernomen (zie video).
Een acteur kan ook zijn eigen redenen hebben om een rol te aanvaarden waarin een naaktscène voorkomt. Daniel Radcliffe wilde van zijn kinderlijke imago uit de Harry Potter-films af en wou bewijzen dat hij als acteur meer in zijn mars had. Hij was nog maar 17 toen hij in februari 2007 de rol van Alan Strang op zich nam in "Equus" van Peter Shaffer, in het Gielgud Theatre in Londen. In een cruciale scène stond hij spiernaakt op de scène, wat hem bewondering en respect opleverde. En later meerdere filmrollen, zoals hij had gehoopt.
Intussen kijkt niemand meer op van een naaktscène meer of minder. In 1998 waren in het stuk "Shopping and Fucking" van Mark Ravenhill in New York expliciete scènes te zien van anale, orale en gewelddadige seks: het stuk gaat over het leven van een tiener die aan de kost komt als rentboy. Toen theatercriticus John Nathan aan twee dames van rijpere leeftijd vroeg wat ze van het stuk vonden, was het laconieke antwoord: "Well, there wasn't much shopping".
Naakt op de terugweg?
Hedendaagse theatermakers merken zelfs op dat er de laatste tijd in de podiumkunsten minder naakt voorkomt. "Als er naakt te zien is, dan is het toch functioneel, als deel van het project. Terwijl je tien jaar geleden vaak naakte mensen op de scène zag die evengoed hun kleren hadden kunnen aanhouden", zegt Tom Bonte, artistiek leider van de Beursschouwburg, in het magazine "Selectief".
Hij is ervan overtuigd dat de samenleving preutser aan het worden is, omdat de overtuiging groeit dat we onze normen en waarden aan het verliezen zijn: "Het is dubbel, want er is schrik voor de invloed van vluchtelingen en hun zogezegd onvrije maatschappijbeeld, en tegelijk moet onze eigen seksualiteit worden afgeremd. In tegenstelling tot wat velen denken, is volgens mij het hoogtepunt van de seksuele vrijheid voorbij in de kunstensector, de puriteinse reflex zit er ook al in bij ons. Makers stellen zich vaker de vraag: moet dat nog, naakt tonen? En dat zal na #MeToo nog meer aan de orde zijn."